ÇAĞMÎNÎ

Hârizm bölgesinde küçük bir kasaba olan Çağmîn’de doğdu. Çok tanınmış olmasına rağmen hayatı hakkında klasik ve modern kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. Astronomi alanındaki başarılı ilmî çalışmaları sebebiyle kendisine “Alâü’l-müneccim” lakabı verilmiştir. Ölüm tarihi konusunda da ihtilâf vardır. Brockelmann’a göre astronomi âlimi Çağmînî 618’de (1221) vefat etmiştir, ondan başka 745’te (1344) ölen bir de hekim Çağmînî vardır (GAL, I, 473; Suppl., I, 826, 865). Buna karşılık H. Suter, astronom ve hekim Çağmînî’nin aynı şahıs olduğunu ve 745’ten (1344) önce ölmüş olamayacağını ileri sürmekte (ZDMG, LIII, 539-540; Die Mathematiker, s. 164-165), G. A. L. Sarton da bu fikre iştirak etmiş görünmektedir (bk. Introduction, III/1, s. 699). C. A. Nallino ise Çağmînî’nin VIII. (XIV.) yüzyıl sonu ile IX. (XV.) yüzyılın başlarında yaşadığı kanaatindedir (ZDMG, XLVIII, 120-122).

Çağmînî, İslâm ilim tarihinde ünlü bir sima olarak yer almasını sağlayan asıl başarısını el-Mülaḫḫaṣ fi’l-heyʾe adlı eseriyle elde etmiştir. İslâm dünyasında yaygın bir şöhrete sahip bulunan ve Osmanlı medreselerinde de uzun süre ders kitabı olarak okutulan bu astronomi kitabına çok sayıda şerh ve hâşiye yazılmıştır. En ünlü iki şerhten biri, Uluğ Bey’in isteği üzerine Kadızâde-i Rûmî tarafından kaleme alınmış olup Şerḥu’l-Çaġmînî adıyla tanınır; diğeri ise Seyyid Şerîf el-Cürcânî’ye aittir. Kâtib Çelebi’nin şerh ve hâşiyelerle ilgili olarak verdiği liste, bu kitabın İslâm dünyasında taşıdığı önemi yansıtmaya yeterlidir. Kadızâde’nin şerhine Fâtih Sultan Mehmed’in isteği üzerine Sinan Paşa’nın (ö. 891/1486) yazdığı hâşiye ile Kadızâde’nin talebesi Fethullah eş-Şirvânî’nin (ö. 891/1486) yazdığı ve yine Fâtih’e sunulan hâşiyeden başka Abdülalî el-Bircendî de (ö. 934/1527-28 [?]) bir hâşiye yazmıştır. Hint bilginlerinden İmâmüddin er-Riyâzî’nin, Kadızâde’nin şerhine yazdığı hâşiyenin de Hindistan’daki ilmî çalışmalara hayli etkisi olduğu bilinmektedir (Zübeyd Ahmed, I, 175). Dünya kütüphanelerinde çok sayıda nüshası bulunan el-Mülaḫḫaṣ’ın Almanca’ya tercümesi G. Rudloff ve A. Hochheim tarafından yapılmış ve “Die Astronomie des Maḥmūd İbn Muḥammad İbn ʿOmar al-Ǵagmīnī” başlığıyla yayımlanmıştır (ZDMG, XLVII [1893], s. 213-275).

el-Mülaḫḫaṣ yazarının aynı zamanda bir hekim olduğunu kabul eden Suter’e göre Çağmînî Ḳānûnçe adlı Arapça bir tıp eserinin de sahibidir (Die Mathematiker, s. 165). İbn Sînâ’nın el-Ḳānûn fi’ṭ-ṭıb adlı eserinin bir özeti olan bu kitap, Timur’un oğlu ve halefi Şâhruh’un (1405-1447) emriyle Farsça’ya çevrilmiştir. Arapça’sının tıpkıbasım neşirleri Leknev (1868, 1909), Lahor (1908) ve Delhi’de (1908), Farsça’sınınki ise Kalküta’da (1792) yapılmıştır (Sarton, III/1, s. 700). Brockelmann ise Ḳānûnçe’nin astronom Çağmînî’ye ait olduğunu şüpheyle karşılamakta, ayrıca Ḳuva’l-kevâkib ve żaʿfühâ adlı eserinden de hiç söz etmeyerek Risâle fî ḥîsâbi’t-tisʿa ve Şerḥu ṭuruḳi’l-ḥisâb fî mesâʾili’l-veṣâyâ adlı iki aritmetik kitabını ona nisbet etmektedir (GAL Suppl., I, 865; krş. Sarton, III/1,s. 700; Suter, Die Mathematiker, s. 165). Çağmînî’nin, Öklid’in geometrinin ilkelerine dair kitabına yazdığı Telḫîṣu Kitâbi’l-Uṣûl adlı özetin yazma bir nüshası İran’da Yezd’de Kitâbhâne-i Seryezdî’de bulunmaktadır (Kurbânî, s. 219; krş. Sezgin, V, 115).

BİBLİYOGRAFYA

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1819-1820.

Suter, Die Mathematiker, s. 164-165.

a.mlf., “Zur Frage über die Lebenszeit des Verfassers des Mulakhkhas fi al-ḥa’ah, Maḥmūd İbn Muḥammed İbn ʿOmar al-Jaghmīnī”, ZDMG, LIII (1899), s. 539-540.

a.mlf. – J. Vernet, “Al-D̲j̲ag̲h̲mīnī”, EI² (İng.), II, 378-379.

Serkîs, Muʿcem, I, 702.

Brockelmann, GAL, I, 473, 624-625; Suppl., I, 826, 865.

Sezgin, GAS, V, 115.

Ebü’l-Kāsım Kurbânî, Zindegînâme-i Riyâżîdânân-ı Devre-i İslâmî, Tahran 1986, s. 219-220.

Sarton, Introduction, III/1, s. 699-700.

Zübeyd Ahmed, el-Âdâbü’l-ʿArabiyye, I, 175.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VIII, 59-60.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XII, 198.

Nallino, “Zu Ǵaġmīnī’s Astronomie”, ZDMG, XLVIII (1894), s. 120-122.

[T. H.], “Çagmînî”, İA, III, 323-324.