CÂHİDÎ AHMED EFENDİ

Edirne’de doğdu. Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Asıl adı Ahmed, mahlası Câhidî’dir. Kitâbü’n-Nasîha adlı eserinden Rumelili bir aileden geldiği ve babasının adının Muhammed olduğu anlaşılmaktadır. Kaynakların tasavvufa intisabından sonraki dönemine ilişkin verdiği bilgiler çelişkilidir. Sâdık Vicdânî onu Eğrikapı Savaklar Dergâhı şeyhi ve Uşşâkıyye’nin Cemâliyye şubesinin kurucusu Cemâleddin Edirnevî’nin müridi olarak göstermişse de (Tomar-Halvetiyye, s. 110) bu bilgi doğru değildir. Zira Câhidî 1070’te (1659-60), Cemâleddin ise 1164’te (1751) vefat etmiştir. Bu yanlışlık sonraki yayınlarda da sürdürülmüştür (Bayrı, s. 874; TDEA, II, 6). Öte yandan Hüseyin Vassâf ve Sadeddin Nüzhet Ergun, Ayvansarâyî’nin tek nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde iken (TY, nr. 2466) bugün kaybolan Tercüme-i Meşâyih adlı eserine dayanarak Câhidî’nin Bosnalı Şeyh Hasan Kaimî Efendi’ye (ö. 1091/1680) intisap ettiğini ve ondan hilâfet aldığını söylerler. Câhidî’den yirmi yıl sonra vefat eden Kaimî, Öziçeli Muslihuddin Efendi’nin (ö. 1052/1642) müridi olup onun da şeyhi Sofyalı Bâlî Efendi’dir. Kaynaklarda Kaimî’nin Uşşâkī olduğunu gösteren bir işaret bulunmadığına göre onun Câhidî’nin şeyhi olması şüphelidir.

Câhidî Ahmed Efendi muhtemelen Edirne’de bir Halvetî-Uşşâkī şeyhinden hilâfet aldıktan sonra Çanakkale’ye giderek Kilitbahir’de kurduğu tekkesinde irşad faaliyetinde bulunmuştur. Ölümüne “istirâhat” (1070) kelimesi tarih düşürülmüştür. Halk arasında yanlışlıkla “Câhide Sultan” diye anılan Câhidî’nin türbesi Çanakkale’nin önemli ziyaret yerlerinden olup yine aynı adla anılan mescidin ön tarafında yer almaktadır.

Câhidî Ahmed Efendi’ye nisbet edilen Câhidiyye tarikatı, şeyhin vefatından sonra oğlu Abdüllatif Efendi tarafından sürdürülmüştür. Tarikatın XVIII. yüzyılda Çanakkale, Bursa ve Edirne çevresinde hayli yaygın olduğu, ancak İstanbul’a ulaşamadığı anlaşılmaktadır. Halifelerinden Muslihuddin Karamânî, Uşşâkıyye’nin Muslihiyye şubesinin kurucusudur (Harîrîzâde, II, 292^b). Bir başka halifesi olan Şeyh Ali Efendi’nin müridi Bursalı Şeyh Muhyiddin Efendi (ö. 1091/1680), Câhidiyye tarikatını Bursa’da kurduğu Üçkozlar Dergâhı’nda temsil etmiş (Şeyhî, I, 576), bu dergâh son dönemlere kadar faaliyetini sürdürmüştür.

Hüseyin Vassâf’ın, Çanakkale’de uzun yıllar Kılâ‘-ı Müstahkeme teşkilâtında görev yapan Seyyid Paşa’dan aktardığı tarikatla ilgili bilgilere göre Câhidiyye mensupları XIX. yüzyılın başlarından itibaren Câhidî’nin takip ettiği Sünnî çizgiden uzaklaşarak Bektaşîleşmişler ve sayıları giderek azalmıştır. XX. yüzyılın başlarında Câhidiyye’nin tamamen ortadan kalktığı anlaşılmaktadır (Sefîne, IV, 253).

Eserleri. 1. Divan. Yûnus Emre’yi takip eden mutasavvıf halk şairlerinden olan Câhidî’nin divanı, çoğu hece vezniyle yazılmış 100 kadar gazel-ilâhî tarzında şiirden meydana gelir. Vezin ve kafiyeye önem vermeksizin duygu ve düşüncelerini ifade eden şairin, “Bir değirmendir bu dünya öğütür bir gün bizi” mısraını ihtiva eden meşhur şiiri, eviç ve acem makamlarında ilâhi olarak bestelenmiştir. Çağdaş şair ve yazarlardan Cahit Zarifoğlu (ö. 1987), fikrî yazı ve denemelerini derlediği eserine Câhidî’den ilham alarak Bir Değirmendir Bu Dünya (İstanbul 1985) adını vermiştir. Divanın yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Hasan Hüsnü Paşa, nr. 796). M. Halid Bayrı eserin kendisinde de bir nüshası olduğunu söyler.

2. Kitâbü’n-Nasîha. Tasavvufla ilgili genel bilgileri, sülûk âdâb ve erkânını, müellifin çeşitli sözlerini ihtiva eden eserin Süleymaniye Kütüphanesi’nde iki nüshası bulunmaktadır (İbrâhim Efendi, nr. 350; Yazma Bağışlar, nr. 2141).

BİBLİYOGRAFYA

Şeyhî, Vekāyiu’l-fuzalâ, I, 146, 576.

Eşrefzâde Ahmed Ziyâeddin, Gülzâr-ı Sulehâ ve Vefeyât-ı Urefâ, Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Orhan Gazi, nr. 1018/2, vr. 97^b.

Ayvansarâyî, Mecmûa-i Tevârih (haz. Fahri Ç. Derin – Vahid Çabuk), İstanbul 1985, s. 163.

Osmanlı Müellifleri, I, 53-54, 148.

Mehmed Şemseddin, Yâdigâr-ı Şemsî, Bursa 1332, s. 100.

Hüseyin Vassâf, Sefîne, IV, 252-253.

Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî, İÜ Şarkiyat Araştırma Merkezi Ktp., “Câhidî” md.

Tomar-Halvetiyye, s. 108, 110-111.

Harîrîzâde, Tibyân, II, vr. 292^b.

Ergun, Türk Şairleri, II, 894.

M. Halid Bayrı, “Cahidî”, TFA, sy. 58 (1954), s. 874-875.

TDEA, II, 6.