Tam adı Câmiʿu beyâni’l-ʿilm ve fażlihî ve mâ yenbaġī fî rivâyetihî ve ḥamlihî’dir. Müellif mukaddimesinde belirttiğine göre kendisinden, ilmin mâna ve ehemmiyeti, ilim yolunda sarfedilen çabaların değeri, tartışmanın ilmîliği, Allah’ın dini hakkında bilmeden konuşmanın uygun olmadığı, delilsiz hüküm vermenin haram olduğu, tartışmanın âdâbı, taklidin câiz görüleni ve haram olanı gibi konularda bir kitap yazması istenmiş, o da öncelikle ilim öğrenmenin âdâbını inceleyerek bu eserini kaleme almıştır.
Bir mukaddimeden sonra altmış dokuz bab ve on bir faslın yer aldığı eserde her ne kadar temel konular ana başlık halinde gösterilmemişse de müellifin bazan “câmi‘” başlığı altında zikrettiği belli başlı bölümler şunlardır: İlmin her müslümana farz oluşu, ilmin ve âlimin fazileti, ilim tahsilinde dikkat edilmesi gereken noktalar, ilmi yayma, eğitim ve öğretimde hoca ve talebenin dikkat etmesi gereken prensipler, ilimle amel etme, ulemânın ihtilâflarında dikkate alınacak hususlar. Câmiʿu beyâni’l-ʿilm’de Hz. Peygamber başta olmak üzere ashap, tâbiîn ve daha sonraki İslâm büyüklerinin ilim, ilim tahsili, eğitim ve öğretim konuları etrafındaki tavsiye ve tecrübeleri senedleriyle birlikte tesbit edilmiştir.
İlim konusu öteden beri gerek hadis kitaplarının bir bölümü olarak gerekse müstakil eserler halinde işlenegelmiştir. Nitekim çeşitli hadis kitaplarında bu konu “Kitâbü’l-ʿİlm” başlığı altında ele alındığı gibi Ebû Hayseme Züheyr b. Harb tarafından Kitâbü’l-ʿİlm adıyla müstakil bir eserde de işlenmiştir (nşr. ve trc. Salih Tuğ, İstanbul 1984). Hatîb el-Bağdâdî de Taḳyîdü’l-ʿilm, Şerefü aṣḥâbi’l-ḥadîs̱ ve el-Câmiʿ li-aḫlâḳı’r-râvî adlarını taşıyan üç eserinde bu konuları daha geniş bir şekilde ele almıştır. Bu dönemde eserlerin bölüm başlıklarında ve ayrıca kitap isimleri arasında geçen “ilim” kelimesinin genellikle “hadis” mânasında kullanıldığı dikkati çekmektedir. Yine bu eserlerde “er-rihle fî talebi’l-ilm” ifadesi, genel anlamda yapılan ilim yolculuklarından ziyade hadis tahsil etmek maksadıyla yapılan seyahatler için kullanılmıştır.
Ahmed b. Ömer el-Mahmesânî el-Beyrûtî tarafından önce Muḫtaṣaru Câmiʿi beyâni’l-ʿilm adıyla senedleri zikredilmeksizin (Kahire 1320), daha sonra da senedleriyle birlikte (I-II, Kahire 1346, 1368) yayımlanan eserin başka neşirleri de vardır (I-II, Kahire 1388/1968 [nşr. Abdurrahman Muhammed Osman]; I-II, Kahire 1978 [nşr. Abdülkerîm el-Hatîb]; I-II, Beyrut, ts.).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Abdülber, Câmiʿu beyâni’l-ʿilm, Kahire 1368/1948.
Serkîs, Muʿcem, I, 159-160; II, 1702.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 107 numaralı sayfada yer almıştır.