ÇANKI, Mustafa Namık

Yanya’ya bağlı Ergiri (Arnavutluk) kasabasında doğdu. Babası Sâlih Sırrı Efendi, Mekteb-i Nüvvâb’ı bitirdikten sonra Aydın’da ve Bodrum, Haymana, Bolvadin, Edremit, Salihli, Eşme, Kürdür ilçelerinde kadı vekilliği yapmıştır. Mustafa Namık öğrenimine Ergiri’de başladı, İzmir ve Vefa (İstanbul) idâdîlerinin ardından girdiği İstanbul Dârülfünun Hukuk Fakültesi’nden 1909’da mezun oldu. Silvan, Lapseki, Midyat ve Ürgüp ilçelerinde kaymakamlık yaptı. 1913’te Ürgüp kaymakamı iken hakkında yapılan bir disiplin soruşturması neticesinde görevine son verildi. 1923’te Maarif Vekâleti umumi müfettişi olarak memurluğa geri döndü. İstanbul’da çeşitli okullarda felsefe ve Fransızca öğretmenliği yaptı. 1948’de emekliye ayrıldı. 11 Mart 1965’te İstanbul’da öldü ve Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi.

Türkiye’deki yakın dönem felsefe çalışmalarında önemli bir yeri bulunan Mustafa Namık Çankı bütün hayatını ilmî çalışmalara hasretmiş, yayın hayatına yirmili yaşlarında ağabeyi Ahmed Cevdet (Salih) ile birlikte çıkardıkları, babası Sâlih Sırrı Efendi’nin imtiyaz sahibi olduğu Âşiyan mecmuasında başlamıştır. Türkçe’de felsefe terimlerinin gelişmesi ve yerleşmesine katkı sağlayan eserler yazmıştır. Hemen her kitabının sonuna bir lugatçe bölümü eklemesi ve kullandığı felsefe terimlerini açıklaması onu döneminin diğer yazarlarından ayıran başlıca özelliklerindendir. 1932’de gerçekleştirilen I. Türk Dili Kurultayı’nın ardından yapılan dilde sadeleşme çalışmalarında felsefe terimlerine Çankı dikkat çekmiş, sonraki Türk dili kurultaylarına da felsefeci kimliğiyle katılmıştır. Olgunluk dönemi eseri olan Büyük Felsefe Lûgatı dile, sözlükçülüğe ve özellikle felsefeye verdiği önemin ve bu alanlardaki birikiminin bir ürünüdür. Sade dilden yana olan Çankı’nın felsefe dilinin Türkçeleştirilmesine eleştirel katkıları olmuştur.

Eserleri. 1. Bizim Elifbâ (İstanbul 1925). İlk ve orta öğretim için kaleme alınmıştır. 2. Mantık (İstanbul 1926). Yeni mantık usulünü de içeren bir çalışmadır. Eserin sonuna terimler sözlüğü, indeks ve metinde geçen isimlerin tanıtıldığı bir liste ilâve edilmiştir. 3. Felsefe Dersleri: Rûhiyyât (İstanbul 1926). Liseler için ders kitabı olarak hazırlanmış olup felsefe, psikoloji ve bilgi felsefesine dairdir. 4. Ahlâk (İstanbul 1928). Yine liseler için hazırlanmış bir ders kitabıdır. Osmanlılar’ın son dönemlerinde ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında yazılan diğer ahlâk kitapları gibi bu eserde de gerek sistem gerekse içerik bakımından Batı ahlâk felsefesinin, özellikle de Kantçı vazife ahlâkının geniş etkisi görülür. Ayrıca kitapta Kınalızâde Ali Efendi’nin Ahlâk-ı Alâî’si, Taşköprizâde Kemâleddin Efendi’nin Mevzûâtü’l-ulûm’u, Erzurumlu İbrâhim Hakkı’nın Mârifetnâme’si gibi klasik kaynaklarla Ferit Kam’ın Mebâdî-i Felsefeden İlm-i Ahlâk, Sâlih Zeki’nin Felsefe-i Ahlâkıyye, Ali Haydar’ın Büyük Usûl-i Fıkıh, Ziya Gökalp’in Türk Medeniyeti Tarihi başlıklı kitapları gibi yeni çalışmalara da atıflar yapılmıştır. Eserin sonuna Türkçe terimlerin Fransızca karşılıklarını gösteren bir liste eklenmiştir. 5. Bediiyat (İstanbul 1931). Türkiye’de estetik dilinin oluşmasında önemli bir aşama sayılan eserde Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerindeki sanat ve edebiyata dair birikimin mezcedilmeye çalışıldığı görülür. Başlıca referansları arasında M. Fuad Köprülü’nün Türk Edebiyatı Tarihi, İsmail Habip’in Türk Teceddüd Edebiyatı Tarihi, Celâl Esat Arseven’in Genel Sanat Tarihi ve Sanat Kamusu adlı eserleriyle mûsiki terimlerinde Rauf Yektâ Bey’in şifahî açıklamaları vardır. Kitapta Fuzûlî, Bâkî, Nedîm, Şeyh Galib, Nâmık Kemal ve Abdülhak Hâmid’in estetik anlayışlarına da yer verilir. Bu eserin sonuna da bir lugatçe ile Türkçe terimlerin Fransızca karşılıklarını veren geniş bir liste konmuştur. 6. Aristo (İstanbul 1931). Cumhuriyet döneminde Aristo ve felsefesi hakkında yapılan ilk müstakil çalışmadır. Aristo’ya dair bir eserde Ahlâk-ı Alâî, Mevzûâtü’l-ulûm ve Mârifetnâme gibi Osmanlı felsefe birikimine yoğun atıflar ve bazı karşılaştırmalar yapılması dikkat çekicidir. 7. Eski Yunan Terbiyecileri: Isparta Terbiyesi, Atinalıların Terbiyesi, Fisagor, Sokrat, Eflatun, Xenephon, Aristo (İstanbul 1931). Eğitim felsefesi alanında tercüme-telif tarzında bir çalışmadır. Eserde Kınalızâde’nin ve Ziyâ Paşa, Yûsuf Kâmil Paşa, Ahmed Vefik Paşa, Ahmed Midhat Efendi gibi son dönem Osmanlı aydınlarının eğitim anlayışlarına da yer verilmiştir. 8. Felsefe Bakaloryası: Ruhiyat, Mantık, Ahlâk, Metafizik (İstanbul 1932). Çankı’nın özellikle öğrenciler için Fransızca’dan çevirdiği felsefeye giriş kitabıdır. 9. Eflâtun (İstanbul 1933). Yine Cumhuriyet döneminde Eflâtun hakkında yazılan ilk müstakil kitaptır; sonunda terimler bölümüyle bir lugatçe bulunur. 10. Küçük Felsefe Tarihi (İstanbul 1933). Müellif bu eserinden ileride basılacak Felsefe Lûgatı’nın mukaddimesi olarak söz etmektedir. 11. İçtimaiyat Nedir? (İstanbul 1933). Çankı’nın İstanbul Erkek Lisesi’nde verdiği derslerin notlarından meydana gelmiştir. 12. Büyük Felsefe Lûgatı (I-III, 1954-1958). Mustafa Namık Çankı’nın en önemli eseridir. Kitabın yazımına 1942’de başlanıp müsveddesi 1947’de hazırlanmışsa da nihaî şeklini alması ve tamamının basılması 1958 yılını bulmuştur. Eserde madde başı olarak Fransızca terimler alınmış; altında bunların Yunanca ve Latince asılları, yerine göre modern Batı dilleriyle Arapça, Osmanlı Türkçesi, yeni Türkçe ve yer yer farklı Türk lehçelerindeki karşılıkları, İslâm kültüründe geçen konuyla ilgili başka kelimeler ve bunların anlamları yazılmış; ardından terimlerin değişik bilim ve felsefe alanlarındaki mânaları açıklanmış; Batı ve İslâm kaynaklarına dayalı ansiklopedik bilgiler verilmiştir. III. cildin sonuna da uzun bir terimler listesi konmuştur. Büyük Felsefe Lûgatı’nda başta İbn Sînâ olmak üzere Gazzâlî, Seyyid Şerîf el-Cürcânî, İbn Haldûn, Taşköprizâde, Kınalızâde, İbrâhim Hakkı Erzurûmî, İsmâil Rusûhî Ankaravî, Bursalı İsmâil Hakkı, Gelenbevî, Ali Sedad, Babanzâde Ahmed Naim, Mehmet Ali Ayni, İsmail Hakkı İzmirli gibi müslüman ilim ve fikir adamlarıyla Eflâtun, Aristo, Bacon, Pascal, Descartes, Spinoza, Leibniz, John Locke, Malebranche, Montesquieu, Rousseau, David Hume, Kant, Auguste Comte, J. Stuart Mill gibi Batılı düşünürlerin eserlerinden yararlanılmış, ayrıca yabancı felsefe sözlükleri, Arapça-Türkçe sözlükler, kamuslar, çeşitli terim sözlükleri ve Türkçe sözlükler kullanılmıştır. Çankı’nın başta Cumhuriyet gazetesi olmak üzere Ulus, Meslek, İnsan, İnanç, Savaş, Yeni Terbiye gibi gazete ve dergilerle İslâm-Türk Ansiklopedisi’nde çok sayıda yazısı çıkmıştır.

BİBLİYOGRAFYA :

Namdar Rahmi Karatay, Felsefî Meslekler Vokabüleri, Afyon 1932; Haydar Tolun, Felsefe Vokabüleri, Bursa 1934; Cemil Meriç, Jurnal: 1966-83 (haz. Mahmut Ali Meriç), İstanbul 1993, II, 281-283; Ünal Yeşiloğlu v.dğr., Mustafa Namık (Çankı): Hayatı ve Ahlak İsimli Eserinin İncelenmesi (mezuniyet tezi, 1998), AÜ İlâhiyat Fakültesi; Aişe Taban, Mustafa Namık Çankı’nın Büyük Felsefe Lügatı’nda Klasik İslâm Felsefesiyle İrtibat Tarzı: İbn Sînâ Örneği (yüksek lisans tezi, 2013), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; “Mustafa Namık Çankı”, İslâm-Türk Ansiklopedisi Mecmuası, I/18, İstanbul 1941, s. 3; Hilmi Ziya Ülken, “Büyük Felsefe Lugati”, Yeni Sabah, İstanbul 17 Mayıs 1954; Hasan Âli Yücel, “Lûgat Paralama”, Cumhuriyet, İstanbul 18 Temmuz 1954; H. Nimetullah Öztürk, “Büyük Felsefe Lûgatı ve Uydurma ile İşleme”, TDl., IV/37 (1954), s. 9-12; Sami N. Özerdim, “Büyük Felsefe Lûgatı”, a.e., III/36 (1954), s. 735-737; a.mlf., “Küçük Bir Cevap”, a.e., IV/40 (1955), s. 250; a.mlf., “Büyük Felsefe Lûgati”, a.e., IX/101 (1960), s. 280; Mübahat Türker, “Bibliyografya”, DTCFD, XIII/3 (1955), s. 97-110; “Tenkid ve Tahlil: Büyük Felsefe Lûgatı”, SR, X/235 (1956), s. 156-158; “Kaybettiklerimiz: Mustafa Namık Çankı ve Eserleri”, Cumhuriyet, 15 Mart 1965.