Kadırga semtinde Küçük Ayasofya Camii yakınında bulunmaktadır. Kapısı üstündeki Arapça üç satırlık kitâbe ile İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri’nden anlaşıldığına göre Sultan II. Bayezid devrinde yaşayan Kapıağası Hüseyin Ağa (kitâbede Bey) tarafından yaptırılmıştır. Kitâbedeki tarihe göre 909’da (1503-1504) inşa edilmiştir. Aydın Yüksel bu tarihi 907 (1501-1502) olarak okumuştur. Tahrir defterindeki kayıtta, vakfiyesinin 913 Cemâziyelâhir (Ekim 1507) tarihli olduğu ve 42.500 akçe tutarındaki yıllık gelirinin hamama komşu camiye ayrıldığı belirtilmiştir. “Hamâm-ı çifte der nezd-i câmi-i mezbûr” ifadesi de yapının Küçük Ayasofya Camii evkafından olduğunu açık şekilde gösterir. Bu hamamı, ayrıca Amasya’da Kapı Ağası Medresesi ve bedesten, Amasya’nın kuzeydoğusunda Sonisa’da (Sunasa, şimdiki adı Uluköy) cami ile medrese, İstanbul’da kiliseden çevrilme Küçük Ayasofya Camii ile türbe ve zâviye, Çarşıkapı’da mescid, Edirne’de hanlar yaptırmış olan Kapıağası Hüseyin Ağa’nın son derecede zengin olduğu anlaşılmaktadır.
Çardaklı Hamam’ın 979 (1571-72) ve 983 (1575-76) yıllarında Mimar Ömer b. Velî tarafından tamiri yapılmış, 1009’daki (1600-1601) tamiri ise Mehmed b. Üveys’e havale edilmiştir.
R. Ekrem Koçu’nun, Mustafa Galib Bey’in Rehnümâ-yı Zâbıta (İstanbul 1336) adlı eserinden tesbit ettiğine göre Çardaklı Hamam kitabın yayımlandığı 1917-1918 yıllarında henüz faaldi. Nitekim 1917’de hamamı inceleyen Heinrich Glück burayı bakımlı bir halde görmüştür. Bu vakıf eserin ne zaman özel mülkiyete geçirildiği bilinmemekle beraber İstanbul’un idarî makamlarda bulunmuş önemli bir şahsiyeti olan sahibinin onu yok etmek için büyük gayret gösterdiği anlaşılmaktadır. J. Pervititch’in sigorta planında 1924’te sadece kadınlar kısmının soyunma yeri (camekân) harap olarak işaretlenmiştir. Hamam sahibi tarafından kapatılmış, 1935-1940 yılları arasında önce depo, sonra atölye haline getirilmiştir. Bu arada mermer döşemeleri, kurnaları sökülerek bir harabe haline sokulmuştur. Bu maddenin yazarı 1976 yılında hamamın yeniden rölövesini çıkarmaya çalışmışsa da içine inşa edilen sundurma atölyeler yüzünden bu iş gerçekleşmemiş, sadece H. Glück’ün 1917’de çizdiği planda bazı düzeltmeler yapılabilmiştir.
Glück’ün İstanbul hamamları arasında en ilgi çekici ve en değişik bir yapı olarak tarif ettiği Çardaklı Hamam, 953 (1546) tarihli Tahrir Defteri’nde çifte hamam olarak kayıtlıdır. Fakat 1976’daki incelemede kadınlar kısmının sonradan ilâve edildiği tesbit edilmiştir. Bunun en açık delili, erkekler kısmının kadınlar hamamına bitişik duvarında örülerek kapatılmış pencerelerin bulunmasıdır. Anlaşıldığına göre Çardaklı Hamam esasında tek hamam olarak inşa edilmişken pek az sonra kadınlar kısmı eklenerek çifte hamama dönüştürülmüştür.
Glück Çardaklı Hamam’ı incelerken çevredeki evlerde yaşayan Rumlar burasını İmparator Konstantin ile ilgili göstermişlerdir. Bunun sebebi, kitâbenin altına bir Bizans levhasının konulmuş olması ve hamamın sıcaklık kısımlarının hiçbir Türk hamamına uymayan bir biçim göstermesidir. Hamamın mermer aksamı sökülüp satılırken kapı üstündeki işlemeli Bizans levhasının benzeri ikinci bir levha daha bulunarak 24 Mayıs 1944’te Ayasofya Müzesi’ne verilmiştir (nr. 305). Bunlar hamamın yapılışında bir Bizans kalıntısından faydalanıldığını düşündürmektedir.
Çardaklı Hamam’ın kadınlar camekânı kare biçimindedir; kubbesi de yıkılmıştır. Daha büyük olan erkekler kısmı camekânının ortasında evvelce bir şadırvan vardı. Ayrıca aydınlık fenerli kubbeye geniş Türk üçgenleriyle geçilmiştir. Üçer bölümlü ılıklık kısmından sonra gelen sıcaklık şaşırtıcı bir plana sahiptir. Binanın ekseni üzerinde olmayan kadınlar kısmı sıcaklığı, Eskiçağ’dan beri kaplıca mimarisinde yaygın olan, bir merkez etrafında yıldız biçiminde yayılan nişlerden meydana gelmiştir. Bu yedi nişin aralarında halvet hücreleri olmadığından yan tarafa ve ılıklık ile bu kısım arasına kubbeli hücreler sıkıştırılmıştır. Kadınlar kısmının bu yedi köşeli sıcaklığının aslında hamamın mimari bünyesine uydurulmuş eski bir Bizans yapısı olduğu açıkça bellidir. Bu durum erkekler kısmının sıcaklığında daha da belirgindir.
Erkekler kısmı, kubbeli üç bölümlü ılıklık kısmından sonra bir geçitle sıcaklığa açılır. Bu geçidin iki yanında kubbeli birer halvet hücresi yerleştirilmiştir. Fakat bilindiği kadarı ile hiçbir hamamda rastlanmayan bir özellik olarak bunların üstünde, duvar içinden çıkılan bir merdivenle ulaşılan birer hücre bulunuyordu ve ortada geçidin üstündeki eyvan da bir balkon biçiminde sıcaklığa açılıyordu. Bu balkon Türk mimarisindeki çardakları andırdığı için bu yapıya Çardaklı Hamam denilmiştir. Erkekler kısmının sıcaklık bölümü, Bizans mimarisinde sıkça rastlanan “serbest haç” biçimindedir. Ancak ortaya göbek taşı yapılmış üst yapı ise kemer biçimiyle mukarnaslı kubbe geçişinden, ortadaki kubbeden ve eyvanların yarım kubbesinin dilimli süslemesinden anlaşıldığına göre bir Türk eseridir. Tahmine göre burada, haçvari planlı bir Bizans kalıntısının temelleri ve az bir yüksekliğe kadar duvarları tekrar kullanılırken duvarların üst kısımları ile örtü sistemi tamamen Türk üslûbunda tamamlanmıştır. Çardaklı Hamam’ın kuzeybatı köşesinde görülen klasik üslûptaki çeşme, kitâbesine göre 957’de (1550), tarih mısraına göre ise 962’de (1555) Sadrazam Rüstem Paşa tarafından yaptırılmıştır. Dolayısıyla Hüseyin Ağa’nın vakıflarından değildir.
Çardaklı Hamam, Türk hamam mimarisinin dikkate değer eserlerinden olduğu gibi İstanbul’un Türkleşmesi sırasında yapılan ilk imar ve “şenlendirme” politikasının neticelerinden biri olarak aynı zamanda bir külliyenin de parçasını teşkil ediyordu. Tarihe ve eski eserlere saygısı olmayan ellerde perişan edilmesi üzücüdür.
BİBLİYOGRAFYA
İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546), s. 16.
H. Glück, Probleme des Wölbungsbaues I. Die Bäder Konstantinopels, Wien 1921, s. 102-106, 113, 169 (kitâbenin Almancası).
K. Ahmet Aru, Türk Hamamları Etüdü, İstanbul 1949, s. 70-71.
Yüksel, Osmanlı Mi‘mârîsi V, s. 266-269.
Zarif Orgun, “Hassa Mimarları”, Arkitekt, VIII, İstanbul 1939, s. 338, 339.
A. Süheyl Ünver, “Türk Hamamları”, Tarih Dünyası, I/5, İstanbul 1950, s. 202.
R. Ekrem Koçu, “Çarşı Hamamlarımız”, TTOK Belleteni, sy. 155 (1954), s. 12.
a.mlf., “Çardaklı Hamam”, İst.A, VII, 3750-3751.
Semavi Eyice, “Kapu Ağası Hüseyin Ağa’nın Vakıfları”, Araştırma Dergisi, IX (1978), s. 190-196.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 8. cildinde, 225-226 numaralı sayfalarda yer almıştır.