CEMÂLEDDİN el-VATVÂT

632 yılının Zilhicce ayında (Ağustos 1235) Kahire’de doğdu. Ailesinin aslen Mervli olduğu dışında hayatı hakkında bilgi yoktur. Kitap meraklısı, aynı zamanda müstensih olması ve kitap ticareti yapması sebebiyle “el-Kütübî” ve “el-Verrâk” lakaplarıyla anılmaktadır. Vatvât (gece kuşu) lakabı ise kendisine özellikle geceleri çok çalışması, fizikî bir özelliği veya erken yaşlarda yakalandığı göz hastalığından dolayı verilmiş olmalıdır. Cemâleddin el-Vatvât 10 Ramazan 718’de (5 Kasım 1318) vefat etmiştir.

Eserleri. 1. Ġurerü’l-ḫaṣâʾiṣi’l-vâżıḥa ve ʿurerü’n-neḳāʾiṣi’l-fâżıḥa. Ahlâka dair olan bu eserde müellif iyi ve kötü davranışların nelerden ibaret olduğunu, ayrıca akıl, ahmaklık, cömertlik, cimrilik, cesaret, korkaklık, af ve intikam gibi kavramları konuyla ilgili şiirlere de yer vererek on altı babda incelemiştir. Hükümdar ve şairlerden satranç oyununa kadar çok çeşitli konularda edebî ve tarihî bilgilerin yer aldığı bu eserdeki mâlûmata o dönemle ilgili başka kaynaklarda pek rastlanmaz. Dolayısıyla İslâm medeniyeti tarihinin değişik taraflarına ışık tutması bakımından önemli bir kitaptır. Muhammed b. Canı Beg es-Seyfî Akbâyî tarafından Sultan Kayıtbay için Meḥâsinü’l-ġurer ve mesâvi’l-ʿurer (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb, nr. 900, 132 varak) adıyla ihtisar edilen eserin muhtelif baskıları bulunmaktadır (Bulak 1284; Kahire 1299, 1318).

2. Mebâhicü’l-fiker ve menâhicü’l-ʿiber. Astronomi, coğrafya-oşinografi, hayvanlar ve bitkilere dair dört bölümden meydana gelen bir eser olup edebî üslûpla yazılmıştır. Mısır hakkında ansiklopedik bilgi veren eserlerin ilki olması bakımından önemlidir. Birçok yönleriyle çağdaşları Zekeriyyâ el-Kazvînî’nin ʿAcâʾibü’l-maḫlûḳāt ve Şeyhürrabve’nin Nuḫbetü’d-dehr fî ʿacâʾibi’l-ber ve’l-baḥr adlı eserlerine benzemektedir. Yazma nüshaları çeşitli kütüphanelerde bulunan (bk. Abdülâl Abdülmün‘im eş-Şâmî, s. 70-72) bu eser Corcis Meneş el-Mârûnî tarafından tanıtılmış (“el-Menâhic fî vasfi’l-Mebâhic”, el-Meşriḳ, sy. 16, Beyrut 1907, s. 721-729; sy. 17 [1907], s. 774-786), Mağrib ve Endülüs coğrafyasıyla ilgili kısımları son derece hatalı bir nüshadan E. Fagnan tarafından tercüme edilerek yayımlanmıştır (Extraits inédits relatifs au Maghreb, Alger 1924, s. 41-68). Eserin dördüncü bölümünü Ahmed Abdülkerim Süleyman, el-Ḥayâtü’z-zirâʿiyye fî Mıṣr fi’l-ʿaṣri’l-memlûki maʿa taḥḳīḳi’l-fenni’r-râbiʿ (en-nebât) min kitâbi Mebâhici’l-fiker ve menâhici’l-ʿiber adlı mastır tezinde (Kahire Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, 1972) incelemiş, ikinci bölümünün Mısır coğrafyası ile ilgili kısmı da Abdülâl Abdülmün‘im eş-Şâmî tarafından neşredilmiştir (bk. bibl.). Nâşir eserin ihtisarının da yapıldığını belirtmektedir (bk. Min Mebâhici’l-fiker, s. 71).

3. Resâʾilü’l-Vaṭvâṭ. Fetve’l-fütüvve ve mirʾâtü’l-mürüvve veya ʿAynü’l-fütüvve diye de bilinen bu eser, devrinin ileri gelen simalarının çeşitli meselelere dair mektupla sordukları sorulara verdiği cevaplardan meydana gelen bir mecmua olup basılmıştır (Kahire 1315).

Kaynaklarda İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil fi’t-târîḫ adlı eserine bir hâşiye yazdığı da kaydedilmektedir. Nitekim Safedî el-Kâmil’in Cemâleddin el-Vatvât tarafından istinsah edilen bir nüshasına sahip olduğunu ve bu nüsha üzerinde müstensihin hâşiyelerinin bulunduğunu söylemektedir (bk. el-Vâfî, II, 17).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, III, 298-299.

Safedî, el-Vâfî, II, 16-18.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1201, 1241, 1380, 1846.

Brockelmann, GAL, II, 67; Suppl., II, 53-54.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VIII, 222.

Abdüssâhib İmrân ed-Düceylî, Aʿlâmü’l-ʿArab fi’l-ʿulûm ve’l-fünûn, Necef 1966, II, 126-127.

Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, III, 728-729.

Abdülâl Abdülmün‘im eş-Şâmî, Min Mebâhici’l-fiker ve menâhici’l-ʿiber, Küveyt 1981, s. 7-12, 70-72.

C. Zeydân, Âdâb, II, 139.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), V, 297.

Roger Maury, “Ğamâl al-dîn al-Watvât libraire et auteur égyptien (7/13 ème s.)”, IBLA, XLVI/152 (1983), s. 221-258.