Muḫtaṣaru İbn Ebî Cemre diye de bilinen eserin tam adı Cemʿu’n-nihâye fî bedʾi’l-ḫayri ve’l-ġāye’dir. Hadis kitaplarındaki uzun senedler yüzünden müslümanların hadis ezberleme konusunda tembellik gösterdiğini söyleyen müellif, Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’den seçtiği, 297 (293 veya 296) hadisin sahâbî râvisi dışındaki senedlerini almamıştır. Buhârî’nin muhtelif bablarda mükerrer olarak zikrettiği hadislerden en kapsamlı olanları seçmiş, muhtasarın kendi içinde bütünlüğünü ön planda tutarak bunları bab başlıklarıyla ayırmamıştır. İbn Ebû Cemre bu çalışmayı, Allah’a yakınlık vesilesi kabul ettiği hadis ezberleme gibi önemli bir ibadeti canlandırmak maksadıyla ve müslümanların bid‘atlardan kurtulmasına vesile olması ümidiyle yaptığını söyler.
Kitabın adı bazı kaynaklarda Cemʿu’n-nihâye bi-baʿżi’l-ḫayr ve’l-ġāye şeklinde yazılmış (Sezgin, I, 126), gāye kelimesi bazılarında cinâye şeklinde kaydedilmiştir (Serkîs, I, 28). İstanbul kütüphanelerinde birçok nüshası bulunan eserin çeşitli baskıları yapılmıştır (Kahire 1286, 1302, 1314, 1321, 1349).
Cemʿu’n-nihâye’nin şerhleri şunlardır: 1. Behcetü’n-nüfûs ve teḥallîhâ bi-maʿrifeti mâ lehâ ve mâ ʿaleyhâ. Bizzat İbn Ebû Cemre tarafından tasavvufî ağırlıklı olarak yazılan, İstanbul’da ve dünya kütüphanelerinde pek çok nüshası bulunan eser dört cilt halinde Kahire’de basılmıştır (1348, 1355). Müellif, eserini yazdıktan sonra kitabıyla ilgili olarak kendisinin ve samimiyetlerinden emin olduğu kişilerin gördüğü yetmiş rüyayı da el-Merâʾi’d-dâlle ʿalâ fażli muḫtaṣari’l-Buḫârî el-müsemmâ bi-Behceti’n-nüfûs adıyla bir kitapta toplamıştır. Bu eser el-Merâʿi’l-ḥisân adıyla Behcetü’n-nüfûs ile birlikte basılmıştır. 2. Şerḥu Muḫtaṣarı İbn Ebî Cemre. Ali b. Muhammed el-Üchûrî’ye (ö. 1066/1656) ait olan bu eserin muhtelif yazmaları mevcuttur (Sezgin, I, 127). 3. en-Nûrü’s-sârî ʿalâ metni Muḫtaṣari’l-Buḫârî. Ahmed b. Ahmed es-Sücâî (ö. 1197/1783) tarafından yazılan eser henüz basılmamıştır (Sezgin, I, 127). 4. Ḥâşiye. Muhammed b. Ali eş-Şenevânî’nin (ö. 1233/1817-18) bu eseri Kahire’de birçok defa basılmıştır (1274, 1285, 1286, 1297, 1304, 1314, 1317, 1325, 1326, 1327, 1332, 1347, 1353). 5. et-Taʿlîḳu’l-faḫrî. Muhammed Abbas Ali Han’a ait olan eser Hindistan’da basılmıştır (1314). 6. Abdülmecîd eş-Şernûbî (ö. 1348/1929) tarafından yazılan bir diğer şerh de Kahire’de (1302), ayrıca hadislerin ve eserde geçen âyetlerin alfabetik fihristiyle birlikte Beyrut’ta (1406/1986) basılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
İbn Ebû Cemre, Behcetü’n-nüfûs, Kahire 1355.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 599; II, 1989.
Serkîs, Muʿcem, I, 28; II, 450.
Sezgin, GAS, I, 126-127.
el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, I, 633.
Kasım Kufralı, “Buhârî”, İA, II, 772.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 346 numaralı sayfada yer almıştır.