CENEDÎ, Muhammed b. Yûsuf

Hayatının büyük bir bölümünü Zebîd’de geçirdi. Yemen’in çeşitli şehirlerinde kadılık, müderrislik, Aden ve Zebîd’de muhtesiplik yaptı. Bilinen tek eseri Kitâbü’s-Sülûk fî ṭabaḳāti’l-ʿulemâʾ ve’l-mülûk’tür. Yemen’in İslâmî dönemi hakkında önemli bilgiler ihtiva eden bu eser Târîḫu’l-Cenedî ve Ṭabaḳātü’l-Cenedî adlarıyla da tanınmaktadır. Müellif tarihin önemine dair bir mukaddimeyle başladığı eserinde Hz. Peygamber’in hayatı hakkında kısa bilgi verdikten sonra Yemenli ve Yemen’e gelmiş olan sahâbîler, tâbiîn, tebeu’t-tâbiîn, Yemenli kadılar, âlimler, edip, şair ve mutasavvıflar, 730 (1330) yılına kadar Yemen’de hüküm süren Resûlî hükümdarları, vezirleri ve emîrlerinden bahseder. Biyografilerini yazdığı şahısların nesepleri, doğum tarihleri, varsa hocaları, öğrencileri ve yaptıkları görevleri anlatır. Hocası allâme Ebü’l-Hasan el-Asbahî’nin teşvikiyle yazdığı Kitâbü’s-Sülûk’ün başlıca kaynakları, İbn Semüre el-Ca‘dî’nin Ṭabaḳātü fuḳahâʾi’l-Yemen, Ahmed b. Abdullah er-Râzî es-San‘ânî’nin Târîḫu Ṣanʿâ, İshak b. Cerîr es-San‘ânî’nin Târîḫu Ṣanʿâ; Umâre el-Yemenî’nin Târîḫu’l-Yemen (el-Müfîd fî aḫbâri Ṣanʿâ ve Zebîd), İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aʿyân adlı eserleridir.

Cenedî büyük bir dikkat ve itina ile kaleme aldığı eserinde daha önceki bazı tarihçilerin yaptığı hataları düzeltmiş, kabile ve yer adlarını doğru olarak tesbit etmiştir. Ancak eseri, tertibi ve bazı şahıslar hakkında çok kısa bilgi verilmesi, hatta doğum ve ölüm tarihlerinin dahi zikredilmemesi gibi sebepler yüzünden tenkit edilmiştir.

Ali b. Hasan el-Hazrecî, Hüseyin b. Abdurrahman el-Ehdel ve Ebû Mekreme gibi birçok tarihçiye kaynak olan Kitâbü’s-Sülûk’ün tamamı henüz neşredilmemiştir. Başta Köprülü Kütüphanesi (nr. 1107) olmak üzere çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları mevcuttur (yazma nüshaları için bk. Ahmed b. Hâfız el-Hikemî, s. 97-98). Eserin Yemen’deki Fâtımî dâîleri ve Karmatîler’le ilgili bölümü Henry Cassel Kay tarafından İngilizce tercümesi ve geniş notlar ilâvesiyle Yaman, Its Early Mediaeval History adlı eserin içinde neşredilmiş (London 1892), Hasan Süleyman Mahmûd H. C. Kay’ın mukaddimesini ve notlarını Arapça’ya çevirerek bu bölümü tekrar yayımlamıştır (Kahire 1957). Umâre el-Yemenî adlı meşhur tarihçinin hayatı ve eseriyle ilgili kısmı ise Hartwig Derenbourg tarafından ʿOumara du Yémen, sa vie et son oeuvre adlı eserin II. cildi içinde neşredilmiştir (Paris 1902).

Hüseyin b. Abdurrahman el-Ehdel (ö. 855/1451) Kitâbü’s-Sülûk’ü ihtisar etmiş ve esere Tuḥfetü’z-zemen fî târîḫi sâdâti’l-Yemen (aʿyâni ehli’l-Yemen) adıyla kendi zamanına kadar gelen bir zeyil yazmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 366).

BİBLİYOGRAFYA

Sehâvî, el-İʿlân bi’t-tevbîḫ, s. 35, 36, 56, 267, 287-289, 299.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 366; II, 999.

Serkîs, Muʿcem, I, 714; II, 1378.

Brockelmann, GAL, II, 234; Suppl., II, 236.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VIII, 25.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XII, 141.

F. Rosenthal, A History of the Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 288, 306, 471, 484-486.

Eymen Fuâd Seyyid, Meṣâdiru târîḫi’l-Yemen fi’l-ʿaṣri’l-İslâmî, Kahire 1974, s. 87, 104, 109, 112, 139-141, 178-180.

Sarton, Introduction, III/1, s. 958.

Köprülü Kütüphanesi Yazmalar Kataloğu, İstanbul 1406/1986, I, 565.

el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, I, 640.

Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meṣâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 461-462.

Ahmed b. Hâfız el-Hikemî, “es-Sülûk fî ṭabaḳāti’l-ʿulemâʾ ve’l-mülûk”, ʿÂlemü’l-kütüb, VI/1, Riyad 1985, s. 93-99.

C. L. Geddes, “D̲j̲anadī”, EI² (İng.), II, 441.