Ezher müderrislerinden olup sûfîliğe temayülü ile tanınan müellifin, şeyhi Şihâbüddin Ebü’l-Abbas Ahmed b. Osman eş-Şernûbî’nin işaretiyle bir gecede yazdığı söylenen Cevheretü’t-tevḥîd 144 beyitten ibarettir. Veciz bir Arapça ile kaleme alınan manzumenin muhtevasını ilâhiyyât, nübüvvât ve sem‘iyyât konularının yer aldığı üç bölüm halinde incelemek mümkündür. Dinen mükellef sayılan her müslümanın akaidin ana konularını bilmekle yükümlü olduğunu ifade eden giriş beyitlerinden sonra birinci bölümde Allah’ın varlığı konusuna hudûs delili ile temas edilir, ardından iman ile İslâm’ın tarifi ve iman-İslâm ilişkisi üzerinde durulur, daha sonra selbî ve sübûtî sıfatlar sıralanır. İlâhî isimlerin tevkīfî oluşuna, zihinde teşbih uyandırabilecek nasların te’vile tâbi tutulması veya Allah’ın ilmine havale edilmesi gerektiğine işaret edilir ve Allah’a isnat edilmesi câiz olmayan sıfatlar üzerinde durulur. Manzumede kullara ait fiillerin Allah tarafından yaratıldığı, ancak kendilerinin de bu fiilleri icra etmeleri (kesb) sebebiyle sorumlu oldukları belirtilir; ayrıca aslah fikrinin reddi, kazâ ve kader, rü’yetullah gibi meselelere yer verilerek ilâhiyyât konuları tamamlanır. Nübüvvât bahsinde peygamberlerin sıfatları, nübüvvetin mûcize ile ispatı, Hz. Muhammed’in nübüvveti ve mûcizeleri, peygamberler arasındaki üstünlük farkı, ashabın dereceleri, ashabı tenkit etmekten sakınmanın gereği gibi konular işlenir. Eserin sem‘iyyât kısmında ise meleklere iman, kabir hayatı, ba‘s, cismanî haşir ve kıyametle ilgili diğer konular üzerinde durulur.
Eserde yer yer muhafazakâr bir temayül sezilmekle birlikte genellikle konular Eş‘ariyye ekolüne uygun bir metotla işlenmiş, zaman zaman aklî delillere başvurulmuş, i‘tizâlî ve felsefî görüşler tenkit edilmiştir.
Cevheretü’t-tevḥîd ilk defa 1241 (1826) yılında Bulak’ta, daha sonra da çeşitli mecmualar içinde yayımlanmıştır (meselâ Mecmûʿu mühimmâti’l-mütün, Kahire 1273; Mecmûʿu’l-mütüni’l-kebîr, Kahire 1378/1958). Ayrıca J. D. Luciani tarafından Fransızca’ya çevrilmiş ve bazı notlar eklenerek neşredilmiştir (Alger 1907).
Eser üzerindeki ilk çalışmaları bizzat müellifi İbrâhim el-Lekānî yapmıştır. Lekānî Cevhere’ye büyük, orta ve küçük hacimli olmak üzere üç ayrı şerh yazmıştır. 1. ʿUmdetü’l-mürîd li-Cevhereti’t-tevḥîd. Büyük boyda iki ciltten meydana gelen bu hacimli şerhin I. cildi 264, II. cildi ise 319 varaktır (Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 623-624). Mütekaddimîn ve müteahhirîn devri Eş‘arî-Mâlikî âlimlerinin görüşlerine, kullandıkları delillere, ittifak ve ihtilâf ettikleri noktalara geniş biçimde yer verilen eser, son döneme ait hacimli kelâm kitaplarından biridir. 2. Telḫîṣü’t-tecrîd li-ʿUmdeti’l-mürîd. Kadızâde’ye ithaf edilen bu eser (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 620) ʿUmdetü’l-mürîd’in muhtasarıdır. Ahmed Atıyyetullah, bunun Kadızâde tarafından Cevheretü’t-tevḥîd’e yapılmış bir şerh olduğunu kaydediyorsa da (el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, I, 662) bu doğru değildir. Çünkü bizzat Lekānî, eserine Telḫîṣü’t-tecrîd adlı bir şerh yazdığını söylemekte (Hidâyetü’l-mürîd, vr. 1b), Kâtib Çelebi de bunu teyit etmektedir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 620). 3. Hidâyetü’l-mürîd li-Cevhereti’t-tevḥîd. Lekānî’nin kelâm ilmini öğrenmeye başlayanlar için yazdığını belirttiği bu şerh, Cevheretü’t-tevḥîd’e yaptığı şerhlerin en küçüğüdür (Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 625). Orta boy 249 varaktan oluşan şerhte önemli Eş‘arî kelâmcılarına ait eserlerden nakiller yapılır, belli başlı kelâmcıların farklı görüşlerine ve delillerine temas edilir.
İbrâhim el-Lekānî’den sonra Cevheretü’t-tevḥîd üzerine yapılan çalışmaların ilki oğlu Abdüsselâm’a aittir. Abdüsselâm önce babasının ʿUmdetü’l-mürîd’e yaptığı bazı ta‘likleri yeniden tertip ederek İrşâdü’l-mürîd adlı şerhi hazırlamış, sonra da bunu genişleterek İtḥâfü’l-mürîd adını verdiği yeni bir şerh meydana getirmiştir. Bu eser Kahire’de defalarca basılmış ve Ezher’in lise kısmında yıllarca ders kitabı olarak okutulmuştur. İtḥâfü’l-mürîd’e Şeyh Muhammed el-Emîr (Ḥâşiye ʿalâ İtḥâfi’l-mürîd, Bulak 1282; Kahire 1300, 1309), İbrâhim el-Bâcûrî (Tuḥfetü’l-mürîd ʿalâ Şerḥi Cevhereti’t-tevḥîd, Kahire 1279) ve Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd (en-Niẓâmü’l-ferîd bi-taḥḳīḳi Cevhereti’t-tevḥîd, Kahire 1375/1955) tarafından hâşiyeler yazılmıştır. Bunların en meşhuru Muhammed el-Emîr’e ait olanıdır. Cevheretü’t-tevḥîd ve şerhleri üzerinde daha başka çalışmalar da yapılmıştır (bk. Brockelmann, II, 436-437).
BİBLİYOGRAFYA
İbrâhim b. İbrâhim el-Lekānî, ʿUmdetü’l-mürîd li-Cevhereti’t-tevḥîd, Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 623, 624.
a.mlf., Hidâyetü’l-mürîd, Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 625, vr. 1b.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 620.
Abdüsselâm b. İbrâhim el-Lekānî, İtḥâfü’l-mürîd, Kahire 1375/1955, s. 7.
Serkîs, Muʿcem, I, 474; II, 1592-1593.
Brockelmann, GAL Suppl., II, 436-437.
H. Laoust, Les Schiismes dans l’Islam, Paris 1965, s. 315.
M. Watt, İslâmî Tetkikler: İslâm Felsefesi ve Kelâmı (trc. Süleyman Ateş), Ankara 1968, s. 138-139.
Şerkāvî, “İbrâhim el-Leḳānî”, Aʿlâmü’l-fikri’l-insânî, I, Kahire 1984, s. 22-23.
el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, I, 622.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 457-458 numaralı sayfalarda yer almıştır.