CEVHERÎ, Abbas b. Saîd

Halife Me’mûn devrinde (813-833) yetiştiği ve o dönemde Bağdat ile Şam’da yapılan astronomik gözlemlere katıldığı bilinmektedir. İbnü’l-Kıftî’ye göre astronomi aletlerinin yapım işlerini idare eden Cevherî aynı zamanda Halife Me’mûn’un dostu idi. Bağdat yakınlarındaki Şemmâsiye’de yapılan astronomik araştırmalara onun da iştirak etmesini bizzat halife istemiş, o da bu çalışmaları sırasında bazı yıldızlarla gezegenlerin yerlerini tesbit etmeyi başarmıştı. Cevherî ve arkadaşlarının bu çalışmalarını İslâm dünyasında ilk astronomi çalışmaları olarak değerlendiren İbnü’l-Kıftî ayrıca onun “teysîr ilmi”nde de (insan ömrünün ne kadar olduğunu tahmine çalışan astroloji teorisi) üstat olduğunu söylemektedir (bk. İḫbârü’l-ʿulemâʾ, s. 219). Kaynaklarda vefat tarihiyle ilgili kesin bilgi bulunmamaktadır.

Eserleri. 1. Kitâbü Tefsîri Kitâbi Uḳlidis. İbnü’n-Nedîm, Cevherî’nin Öklid’in (Eukleides) Elemanlar adlı kitabı üzerine kaleme aldığı, fakat günümüze kadar ulaşamayan bir eseri olduğunu bildirmektedir.

2. Kitâbü’l-Eşkâl elletî zâdehâ fi’l-maḳāleti’l-ûlâ min Uḳlidis (Elemanlar’ın 1. makalesine ilâveler). İbnü’n-Nedîm’in bildirdiğine göre bu eser de bir önceki gibi Öklid’in aynı adlı kitabıyla ilgilidir.

3. Kitâbü’z-Zîc (astronomik cetveller kitabı). İbnü’l-Kıftî Bağdat’taki rasatlara dayanan bu cetvellerin astronomlar arasında meşhur olduğunu bildirmektedir.

4. el-Iṣlâḥ li-Kitâbi’l-Uṣûl. Nasîrüddîn-i Tûsî Öklid’in paraleller teorisine ayırdığı er-Risâletü’ş-şâfiye ʿani’ş-şekki fi’l-ḫuṭûṭi’l-mütevâziye adlı eserinde Cevherî’ye izâfe ettiği böyle bir kitaptan bahsetmektedir (bk. DSB, VII, 79; krş. Sezgin, V, 243). Tûsî’ye göre bu kitap, Elemanlar’daki önermelerle teoremlere Cevherî’nin eklediği elli kadar önermeyi ihtiva etmektedir. Tûsî ayrıca bu önermelerden Öklid’in paraleller postülatını ispata yönelik altı tanesini de kitabına almıştır. Cevherî’nin çalışması, Öklid postülatının Arapça yazılmış eserler arasında bilinen en eski ispatıdır. Tûsî el-Iṣlâḥ’tan onun Öklid’e ek olarak verdiği şu önermesini de iktibas etmiştir: “Herhangi bir noktadan farklı yönlerde geçirilen üç doğrunun meydana getirdiği üç açının toplamı dört dik açı toplamına eşittir.” Cevherî’nin ayrıca Eudoxos-Archimedes aksiyomuna oldukça değişik bir yorum getirdiği de bilinmektedir. Millet Kütüphanesi’nde (Feyzullah Efendi, nr. 1359) kayıtlı bir yazma eser (vr. 239^b-240^b), muhtemelen onun Elemanlar üzerine yazdığı kitapların birinden alınmış bir parçayı ihtiva etmektedir.

5. Tercemetü Kitâbi’s-Sümûm. Hintli filozof ve hekim Şânâk’ın (Cânakya, Kautilya) tıbba dair eserinin Arapça tercümesidir (Sezgin, III, 197).

6. ez-Ziyâdât fi’l-maḳāleti’l-ḫâmise min Kitâbi Uḳlidis. Kaynaklarda Cevherî’ye isnat edilen bir başka eserdir.

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 33.

İbnü’l-Kıftî, İḫbârü’l-ʿulemâʾ (Lippert), s. 64, 219; a.e., Kahire, ts. (Mektebetü’l-Mütenebbî), s. 47, 148.

Suter, Die Mathematiker, s. 12.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 382.

Sezgin, GAS, V, 243-244; VI, 138-139, ayrıca bk. III, 194, 197; V, 33, 98, 105, 223.

Sarton, Introduction, I, 562.

DSB, VII, 79-80.