Fındıklı Yokuşu’nun kuzeyindeki Pürtelâş mahallesinde olup adını verdiği semtte Marmara’ya ve Boğaziçi’ne hâkim bir tepede yer alır. Caminin adı, Kanûnî Sultan Süleyman’ın Hürrem Sultan’dan doğan ve yirmi iki yaşında ölerek (960/1553) Şehzade Mehmed ile birlikte Şehzade Camii’ndeki türbeye gömülen oğlu Cihangir’den gelmektedir. Mimar Sinan’a yaptırılan ilk cami 967’de (1559-60) tamamlanmıştır. Vakfiyesine göre yanında bir de sıbyan mektebi bulunuyordu. Evliya Çelebi’den bu yapının kare planlı, tek kubbeli ve tek minareli olduğu öğrenilmektedir. Cami, tarihi içinde beş yangın geçirmiş ve her seferinde yenilenmiştir.
1307’de (1890) II. Abdülhamid tarafından yeniden yaptırılan bugünkü cami de genel hatları ile tek kubbeli ve kare planlıdır. Üç bölümlü son cemaat yerinin iki köşesinde iki minaresi vardır. Mimar Sinan’ın Edirnekapı Mihrimah Sultan Camii’nde başlattığı bir mimari tasarım ve strüktür, XIX. yüzyılın sonlarında bu yapıda yeniden uygulanmıştır. Bu tasarımda kubbe dört köşeye oturtulmuş olduğundan duvarlar taşıyıcı özelliklerini kısmen kaybetmiş, böylece çok sayıda pencere açılabilmiş ve özellikle üst kısımlarda yelpaze biçimi yayılan pencere düzeni gerçekleştirilebilmiştir. Bugünkü yapının mimarının kim olduğu hakkında kesin bilgi yoktur. Son yıllarda yazılmış bir kitapta Sarkis Balyan adı verilmekteyse de (Sezgin, s. 204) 1295 (1878) yılında devlet başmimarı unvanını alan Sarkis’in ve mensubu olduğu mimar ailesinin eserlerini içeren listelerde Cihangir Camii adına rastlanmaması bu bilginin ihtiyatla karşılanmasını gerektirmektedir (bk. Tuğlacı, s. 241).
Cihangir Camii gerek planlanması gerekse süslemeleriyle gayet ölçülü bir eserdir. İçerideki kalem işleri büyük ölçüde devrinin özelliklerini korumaktadır. Buna ek olarak 1285-1307 (1868-1890) yılları arasında Mustafa İzzet, Hâfız Ahmed Sünbülî, Sâmi, Râkım, Hasan Rızâ, Sabri, Şefik, Muhammed Fehmi, Muhammed Nazif, Nazif, Ârif, Mehmed Tâhir, Seyyid Ali, Alâeddin, Hasenî, Cerî, Mısrîzâde Ali Rızâ Üsküdârî, Şevki gibi hattatlar tarafından yazılmış otuz dokuz levha cami iç mekânına ayrı bir özellik katmaktadır.
Evliya Çelebi ile diğer kaynaklarda sözü edilen ve 1281’de (1864-65) yandığı bilinen avlunun köşesindeki zâviye-tekkenin bânisi ve ilk şeyhi, Halvetiyye tarikatının Cihangîriyye şubesinin kurucusu Hasan Burhâneddin Cihangîrî’dir (ö. 1074/1663-64).
Caminin çevresinde 1048 (1638-39) tarihli bir çeşme, 1120 (1708) tarihli bir sarnıçla musluklar, hazîresindeki 1312’de (1894-95) açtırılan ve 1318’de (1900-1901) Gazi Osman Paşa tarafından bir tulumba monte ettirilen kuyu ile şadırvan ve günümüzde beton olarak yenilenmiş Hasan Burhâneddin Cihangîrî türbesi dikkati çeker. Hazîre ve türbede en eskisi 997 (1588-89), en yenisi 1923 tarihli yirmi sekiz adet önemli kabir ve mezar taşı tesbit edilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, II, 72-73.
a.mlf., Mecmûa-i Tevârih (haz. Fahri Ç. Derin – Vahid Çabuk), İstanbul 1985, s. 152.
Mehmed Ziyâ, İstanbul ve Boğaziçi, İstanbul 1336, II, 238-239.
Ahmet Refik [Altınay], X. Hicrî Asırda İstanbul, İstanbul 1935, s. 38.
Cengiz Orhonlu, Tophane, Cihangir, Salıpazarı, Kabataş, Ayazağa Semtlerinin Tarihi (lisans tezi, 1951), İÜ Ed.Fak. Genel Ktp., s. 35.
Eremya Çelebi Kömürciyan, İstanbul Tarihi (XVIII. Asırda İstanbul) (trc. H. Andreasyan), İstanbul 1952, s. 43.
Doğan Kuban, Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme, İstanbul 1954.
Semavi Eyice, “İstanbul Minareleri I”, Türk San‘atı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, İstanbul 1963, I.
a.mlf., Bizans Devrinde Boğaziçi, İstanbul 1976, s. 15-17.
Metin Sözen, Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan, İstanbul 1975, s. 371.
Sedad Hakkı Eldem, Istanbul Anıları: Reminiscences of Istanbul, İstanbul 1979, s. XII-XIII.
Haluk Sezgin, Türk ve İslâm Ülkeleri Mimarilerine Toplu Bakış, İstanbul 1979, s. 204.
Pars Tuğlacı, Osmanlı Mimarlığında Batılılaşma Dönemi ve Balyan Ailesi, İstanbul 1981, s. 241.
Oktay Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul 1986, s. 465.
A. Mehmet Avunduk, Cihangir Camii ve Çevresinin Değerlendirilmesi (lisans tezi, 1986), İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Aptullah Kuran, Mimar Sinan, İstanbul 1986, s. 57, 269.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 539-540 numaralı sayfalarda yer almıştır.