CİNÂNÎ

Bursa’da doğdu. Asıl adı Mustafa, babasının adı Mehmed’dir. Latin harfleriyle yazılmış bazı eserlerde mahlası Cenânî şeklinde gösterilmekteyse de Cilâü’l-kulûb adlı mesnevisinin sonunda mahlasının Cinânî olduğunu bizzat kendisi belirtmektedir.

Küçük yaşlarda tahsile başlayan Cinânî 966’da (1558-59), bu sırada Manisa müderrisi ve müftüsü olan Muallimzâde’den mülâzemet alarak medrese tahsilini tamamladı. Hocasının Rumeli kazaskerliği sırasında onun yanında kalem kâtipliği yaptı. Bir müddet Karesi’de kassâm olarak da bulunan şair daha sonra ilmiye sınıfına geçti. 989’da (1581) Mâlülzâde Mehmed Efendi’nin yerine meşihata getirilen Çivizâde tarafından 994’te (1586) Köseler Medresesi’ne tayin edildiği bir tarih manzumesinden anlaşılmaktadır. Cinânî aynı yılın sonlarına doğru Bursa’daki İvaz Paşa Medresesi’ne müderris oldu. Bir ara bu medresedeki görevinden azledildiyse de Muharrem 1003’te (Ekim 1594) tekrar aynı medreseye tayin edildi. Cinânî buradaki görevi sırasında vefat etti ve Hamza Bey Mezarlığı’na defnedildi. Tezkirelerde vefatı dolayısıyla yazılmış birçok tarih manzumesi bulunmaktadır.

Cinânî şiirlerinde kalabalık ailesinin ihtiyaçlarını karşılamada çektiği sıkıntıları ifade etmiş, ancak ailesi hakkında fazla bilgi vermemiştir. Kendisinin bildirdiğine göre ilmiyeye mensup olan bir kardeşi 995’te (1587) vefat etmiştir.

Kaynaklara göre Cinânî Türkçe, Arapça, Farsça şiirler yazmış ve hat sanatıyla da meşgul olmuştur. Hoşsohbet ve nüktedan bir kişi olup hikâye ve kıssa anlatmakla da şöhret bulmuştur. Eserlerinde mevcut bilgilerden anlaşıldığına göre çok şişman ve sağ gözünden rahatsız olan Cinânî’nin bu fizikî kusurlarıyla ilgili birçok latifesi vardır.

Eserleri. 1. Divan. Oldukça hacimlidir. Başta III. Murad ve III. Mehmed olmak üzere devrin ileri gelenlerine kasideler sunan şair onlardan çeşitli vesilelerle câizeler talep eder. Divanının önsözünden, eserinin tertibine dostu Âzerî Çelebi’nin sebep olduğu anlaşılmaktadır. Çok sayıdaki kaside ve gazelleri yanında şaire asıl şöhretini kazandıran şiirleri, 100’ün üzerindeki tahmîs ve tesdîsleridir. Cinânî şiirlerinde birçok tarihî şahsiyetten bahsetmiş, 177’si Türkçe, 33’ü Farsça olmak üzere 210 tarih manzumesinde özel hayatına dair ve çağdaşı olan pek çok şair hakkında dikkate değer bilgiler vermiştir. Çok sayıdaki latife ve manzum mektupları ise onun mizahî tabiatını yansıtmaktadır. Altmış üç Farsça manzumenin de bulunduğu divanının bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir (TY, nr. 3096). Eser üzerinde Cihan Okuyucu tarafından bir doktora çalışması yapılmıştır (bk. bibl.).

2. Riyâzü’l-cinân. 986’da (1578) tamamlanıp III. Murad’a sunulan yaklaşık 3300 beyitlik bu mesnevi, Âzerî Çelebi’nin teşvikiyle tamamlanmış ahlâkî ve didaktik bir eserdir. Nizâmî’nin Maḫzenü’l-esrâr’ına nazîre olarak kaleme alınan mesnevi, on bölümlük bir girişten sonra yirmi “ravza”ya ayrılır, sonunda da hâtime ve dua bölümleri bulunur. Birçok yazma nüshası mevcut olan eserin iki nüshası İstanbul Üniversitesi (TY, nr. 3659) ve Millet (nr. 1149) kütüphanelerinde bulunmaktadır.

3. Bedâyiu’l-âsâr. Konularını yerli hayattan aldığı için önemli sayılan mensur bir hikâye mecmuasıdır. Bir nüshası Paris Bibliothèque Nationale’dedir (Ancien Fonds Turc, nr. 385).

4. Cilâü’l-kulûb. Taşlıcalı Yahyâ’nın Kitâb-ı Usûl (Usulnâme) adlı mesnevisine nazîre olarak kaleme alınmış ahlâkî ve didaktik bir eserdir. Cilâü’l-kulûb Mustafa Özkan tarafından giriş, inceleme ve sözlük ilâvesiyle yayımlanmıştır (İstanbul 1990).

Cinânî’nin hamse sahibi olduğuna dair rivayetler ise doğru değildir.

BİBLİYOGRAFYA

Kınalızâde, Tezkire, I, 266.

Atâî, Zeyl-i Şekāik, s. 173-174.

Riyâzî, Tezkire, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2871, vr. 346^a.

Baldırzâde Mehmed, Vefeyât-ı Bursa, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 4560, s. 49.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 169.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 229.

Kâtib Çelebi, Süllemü’l-vüṣûl ilâ ṭabaḳāti’l-fuḥûl, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1887, II, vr. 379^a.

a.mlf., Fezleke, s. 72-73.

Rızâ, Tezkire, İstanbul 1316, s. 25.

İsmâil Belîğ, Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve Vefeyât-ı Dânişverân-ı Nâdiredân, Bursa 1302, s. 397.

Şeyhî, Vekāyiu’l-fuzalâ, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2142, vr. 61^a.

Mehmed Râşid, Zübdetü’l-vekāyi‘ der-Belde-i Celîle-i Bursa, Millet Ktp., Ali Emîrî, Tarih, nr. 89, s. 143, 144.

Âşık Çelebi, Meşâirü’ş-şuarâ, vr. 48^a.

Mehmed Tevfik, Mecmûa-i Terâcim, İÜ Ktp., TY, nr. 192, vr. 14^a.

Osmanlı Müellifleri, II, 169.

Hammer, GOD, s. 62, 63.

Ergun, Türk Şairleri, III, 1018, 1024-1026.

Baltacı, Osmanlı Medreseleri, s. 32.

Cihan Okuyucu, Cinânî: Hayatı-Eserleri, Divanının Tenkidli Metni (doktora tezi, 1985), İÜ Ed.Fak.

a.mlf., “Mustafa Cinânî ve Bedâyiül-âsârı”, TED, sy. XIII (1987).

a.mlf., “Cinânî’nin Riyâzü’l-cinânî”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 3, Kayseri 1989, s. 499-517.

Mustafa Özkan, Cinânî-Cilâü’l-Kulûb (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük), İstanbul 1990, s. 20-40.

a.mlf., “Cinânî: Hayâtı ve Eserleri”, KAM, XVI/4 (1987), s. 25-49.

F. Köprülü, “Meddahlar”, TM, I (1928), s. 26.

R. Ekrem Koçu, “Meddah”, İst.A, VII, 3489-3490.

Ziya Bakırcıoğlu, “Cenânî (Bursalı)”, TDEA, II, 49.