ÇULPAN, Cevdet

İstanbul Fatih’te dünyaya geldi. Ortaokuldan itibaren bütün öğrenimini askerî mekteplerde gördü. I. Dünya Savaşı’nda takım subayı olarak önce doğu cephesinde, ardından Gelibolu’da savaşa katıldı. Mütareke’den sonra Trakya’da Kırklareli Garnizonu’nda bir süre görev yaptı. Düşmanın Trakya’yı işgal teşebbüsü üzerine Edirne’nin savunmasında bulundu, arkasından da durum icabı kıtası ile birlikte Bulgaristan’a iltica etti. Bir müddet sonra İstanbul’a döndü, buradan İnebolu yoluyla Anadolu’ya geçerek batı cephesine katıldı.

İstiklâl Savaşı’nda 15. Tümen’in çeşitli birimleriyle Tümen Karargâhı Harekât Şubesi’nde görev aldı. Kütahya-Tavşanlı çarpışmalarında, Sakarya Muharebesi’nde ve 26 Ağustos Tınaztepe harekâtında bulundu ve İzmir’in kurtuluşundan sonra yüzbaşılığa terfi etti. Zaferden sonra Harp Akademisi’ne girerek 1929’da kurmay subaylığa yükseldi ve Genelkurmay Başkanlığı Harekât Şubesi’nde görevlendirildi. 1931’de binbaşı oldu. 1938’de yarbaylığa, 1940’ta albaylığa yükseldi. 1946’da tuğgeneral oldu. 1935-1948 yılları arasında aralıklarla sekiz yıl kadar Harp Akademisi’nde öğretmenlik yaptı. 1948’de tümgeneral olan Çulpan 1951’de kendi isteğiyle emekliye ayrıldı.

I. Dünya Savaşı harp madalyası ile İstiklâl madalyasına sahip olan Cevdet Çulpan, 1951’den sonra kendini sanat tarihine vererek bu dalda ciddi bir araştırmacı olmuştur.

Eserleri. Cevdet Çulpan, yabancı dillere hâkimiyeti, ileri derecede merakı ve bitmeyen enerjisiyle sanat tarihi alanında çeşitli eserler kaleme almıştır.

1. Antik Devirlerden Zamanımıza Kadar İlâhiyat-Edebiyat-Tıp ve Sanat Tarihlerinde Serviler (I-II, İstanbul 1961). Uzun yıllar yaptığı araştırmalar sonucu servi motifi hakkında çok geniş bir malzeme dosyası oluşturan yazar, bu malzemenin sadece bir bölümünü kullanarak eserini yazmıştır. Birinci kitap “Başlangıç”, “Antik Devirlerde Servi”, “Tıp Tarihinde Servi”, “Bizanslılarda Servi”, “Türklerde Servi”, “Ekler” ve “Resimler” bölümlerinden; ikinci kitap “Servi ile İlgili Çeşitli Bilgiler”, “İlâhiyatta, Tarikat ve İbadet Eşyasında Servi”, “Edebiyatta Servi”, “Çeşitli Sanat Kollarında Servi Motifleri”, “Ekler” bölümlerinden oluşmaktadır. 117 fotoğrafın da yer aldığı eser kendi alanında önemli bir boşluğu doldurmuştur.

2. Türk-İslâm Tahta Oymacılık San’atından: Rahleler (İstanbul 1968). Eserde rahlelerin yapılışı üzerinde kısaca durulmuş, Türkiye’deki Selçuklu ve Osmanlı devri rahleleriyle Türkiye dışında bulunan toplam seksen beş rahle hakkında kısaca bilgi verilmiş, resimleri eserin sonuna konulmuştur. Yazar rahleler hakkında daha önce Türk İslâm Tahta Oymacılık Sanatından: Selçuk Devri Bir Kur’an Rahlesi, XIII. Yüzyıl (İstanbul 1960) ve Türk-İslâm Tahta Oymacılık Sanatından: Selçuk Devri Bir Kur’an Rahlesi (İstanbul 1962) adlı iki broşür de yayımlamıştı.

3. Türk Taş Köprüleri (Ortaçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar) (Ankara 1975). Yazarın en hacimli ve önemli eseridir. İlerlemiş yaşına rağmen Trakya ve Anadolu’yu dolaşarak üç bölüm halinde hazırladığı eserin birinci bölümünde taş köprüler hakkında genel bilgilere, ikinci bölümde açıklamalara, üçüncü bölümde 164 levha içinde 359 resme yer verilmiştir.

Tosyavîzade Dr. Rifat Osman 1874-1933 Hayatı ve Eserleri (İstanbul 1959) ve İstanbul Süleymaniye Camii Kitabesi (İstanbul 1966), Çulpan’ın sanat tarihi alanındaki diğer eserleridir. Ayrıca İstanbul’daki tarihî askerî yapılar üzerinde de çalışan yazar, bu alanda önemli bir boşluğu dolduracak olan eserine ait kitâbe kopyaları, fotoğraf, gravür, plan, harita ve kroki gibi malzemelerle müsveddelerini ölümünden kısa bir süre önce basılmak üzere Ankara’ya göndermiş, ancak eser bugüne kadar basılmadığı gibi müsveddelerinin ne olduğu da öğrenilememiştir.

Cevdet Çulpan’ın bilhassa sanat tarihi konusunda önemli makaleleri de vardır. “Köprülerde (Tarih Köşkleri)” (Sanat Tarihi Yıllığı, İstanbul 1968, II, 24-35); “İstanbul Süleymaniye Camii Kitâbesi” (Kanunî Armağanı, Ankara 1970, s. 291-299); “XII. yüzyıl Artukoğulları Devri Taş Köprüler ve Özellikleri” (Sanat Tarihi Yıllığı, İstanbul 1970, III, 89-120); “Diyarbakır Kuzeyi Devegeçidi Suyu Köprüsü-Artukoğulları Devri” (Sanat Tarihi Yıllığı, İstanbul 1970, III, 287-290) bunların en önemlilerindendir.

Çulpan’ın askerlikle ilgili tercüme ve telif eserleri de şunlardır: Tabiye Arazi Meseleleri (Von Mittelberger’den tercüme, İstanbul 1938); Orman Muharebesi (Schindler’den tercüme, İstanbul 1939); Tümen Muharebe İdare Yeri (İstanbul 1943); Kurmay Ödevleri Meseleleri, Sınıf 2 (İstanbul 1944); Üçüncü Sınıf Kurmay Ödevleri Dershane Meseleleri (İstanbul 1944).

BİBLİYOGRAFYA

Semavi Eyice, “Kaybettiklerimiz-E. Tümgeneral Cevdet Çulpan (1898-1982)”, STY, XIII (1988), s. 215-218.