DABBÎ, Ahmed b. Yahyâ

559 (1164) yılından önce Endülüs’ün Lûrka (Lorca) şehrinin batısında yer alan Beles’te (Vélez) doğdu. Nisbet edildiği Benî Dabbe kabilesi Hicaz’da yaşadığına göre ailesi buradan Endülüs’e göç etmiş olmalıdır. İlk hocası Ebû Abdullah b. Humeyd’dir. Daha sonra Ebü’l-Kāsım b. Habîş’ten okudu ve onun derslerine uzun süre devam etti. Dabbî ilk tahsilinden sonra hayatının yarısından fazlasını geçirdiği Mürsiye’ye yerleşti. Buradan çeşitli şehirlere giderek oralardaki hocaların sohbetlerine katıldı. Sebte’de (Ceuta) Abdullah b. Ubeydullah el-Hacerî’den, Merakeş’te Muhammed İbnü’l-Fehhâr, Abdurrahman İbnü’l-Kasîr, Ali b. Kevser ve akrabalarından Ahmed b. Abdülmelik b. Amîre’den hadis dinledi (Abbas b. İbrâhim, II, 102-103). Endülüs ve Mağrib’deki âlimlerden tahsilini tamamladıktan sonra hac farîzasını yerine getirmek üzere memleketinden ayrıldı.

Dabbî haberleri iyi değerlendiren, rivayetine güvenilir bir âlimdir. Onun güzel ve süratli yazı yazdığı, verrâklık yaparak bu meslekten bir hayli para kazandığı konusunda kaynaklar ittifak etmektedir. İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾ adlı eserini bir hafta içinde hiç yanlışsız istinsah ettiği nakledilir (Abdülvehhâb b. Mansûr, III, 370; el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, IV, 395). Ömrünün son dönemlerinde kıraat ve hadis meclisleri tertip eden ve pek çok talebe yetiştiren Dabbî, 26 Rebîülâhir 599 (12 Ocak 1203) tarihinde Mürsiye’de vefat etti.

Eserleri. Dabbî’nin günümüze ulaşan tek eseri Buġyetü’l-mültemis fî târîḫi ricâli ehli’l-Endelüs’tür. Eser, müslümanlar tarafından fethinden itibaren Endülüs’te doğan, yaşayan, ölen veya oraya gelen hadis ve fıkıh âlimleri, devlet adamları, şairler, edebiyatçılar ve meşhur kişilerin biyografilerini ihtiva etmektedir. Ana kaynağı, Humeydî’nin 92 (711) yılında Endülüs’ün fethinden 450 (1058) yılına kadarki biyografileri ihtiva eden Ceẕvetü’l-muḳtebis adlı eseridir. Dabbî buna 595 (1199) yılına kadar yaklaşık 150 senelik zaman dilimindeki biyografileri de ilâve etmiştir; Buġyetü’l-mültemis bu yönüyle Ceẕvetü’l-muḳtebis’in bir zeyli mahiyetindedir. Dabbî’nin Ceẕvetü’l-muḳtebis’ten olduğu gibi naklettiği biyografilerin sayısı 825, çıkardıkları 140, ekledikleri ise 750 kadardır. Bilgi ilâve ettiği biyografilerin sayısı yedi, bazı bilgileri çıkararak yeniden düzenlediklerinin sayısı ise on beştir. Ceẕvetü’l-muḳtebis’in, Endülüs emîrlerinin kronolojik olarak düzenlenmiş biyografilerini ihtiva eden mukaddimesini olduğu gibi eserine alan Dabbî, aynı metodu kullanarak daha sonraki emîrlerin biyografilerini de ilâve etmek suretiyle kendi mukaddimesini oluşturmuştur. Eserin diğer kaynakları arasında, İbnü’l-Faradî’nin (ö. 403/1013) Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs’ü ile Feth b. Hâkān el-Kaysî’nin (ö. 529/1135) Maṭmaḥu’l-enfüs’ü sayılmaya değer olanlarıdır.

Müellif, Muhammed adına öncelik verdiği ve yalnızca ilk iki isme ve bu isimlerin de ilk harflerine göre alfabetik olarak düzenlediği eserinde, ulaşabildiği bilgilere bağlı olarak genellikle biyografi sahibinin adını, nisbesini, künye ve lakabını, doğum-ölüm tarih ve yerlerini, ilmî şahsiyetini, eserlerini, hocalarını, talebelerini ve hayatıyla ilgili diğer bilgileri zaman zaman şiirlerinden bazı beyitlerle de süsleyerek zikretmektedir. Bazan da biyografi sahibinin sadece adının kaydedildiği görülmektedir. Ayrıca eserin sonunda künyeleriyle, oğul veya atalarından birine nisbetle ya da nisbeleriyle meşhur olanlarla kadınlar için ayrı bölümler bulunmaktadır. Biyografiler arasında en geç vefat tarihinin 595 (1199) olmasından hareketle Dabbî’nin, eserinin telifiyle ömrünün sonlarına yakın bir zamana kadar meşgul olduğu söylenebilir.

Buġyetü’l-mültemis’in, İspanyol şarkiyatçıları Francisco Codera ve Julián Ribera y Tarrago tarafından Escurial Kütüphanesi’ndeki tek nüshası esas alınarak yapılan bir ciltlik neşri (Madrid 1884-1885), yazma nüshada okunamayan yerler bulunması sebebiyle oldukça eksiktir ve bu neşirde birkaç satırı boş kalmış pek çok sayfa bulunmaktadır. Bazan da peş peşe gelen biyografiler birbirine karıştırılmıştır (meselâ bk. 1364 ve 1520 numaralı biyografiler; krş. Kahire bs., s. 468, 520). Bu eksikler, eserin ana kaynağını oluşturan Ceẕvetü’l-muḳtebis başta olmak üzere konu ve zaman paralelliği bulunan diğer eserlerle karşılaştırılarak Kahire baskısında (1967) giderilmeye çalışılmışsa da eserin başka bir yazmasının bulunmaması sebebiyle bazı noksanlarının tamamlanması mümkün olmamıştır. İbrâhim el-Ebyârî tarafından yapılan üçüncü neşrinde de (Kahire-Beyrut 1410/1989) bazı hataların tekrarlandığı görülmektedir (meselâ Abdülcebbâr b. Feth b. Müntasır el-Belevî’nin 258 [871-72] olan vefat tarihi her üç neşirde de 658 [1259-60] olarak geçmektedir).

Eserin Madrid baskısında sehven verilen bir mükerrer numara ile birlikte (nr. 852) 1596, Kahire baskısında üç mükerrerle (nr. 144, 852, 1205) birlikte toplam 1601 biyografi bulunmaktadır. Ebyârî’nin gerçekleştirdiği baskıda ise ilk iki neşirde 432 numara ile bir arada verilen iki biyografinin ayrılmasıyla bu sayı 1602’ye çıkmaktadır.

Dabbî’nin zamanımıza intikal etmeyen diğer eserleri de şunlardır: 1. Maṭlaʿu’l-envâr li-ṣaḥîḥi’l-âs̱âr. Buhârî ve Müslim’de yer alan sahih hadisleri bir araya getiren eseridir. 2. Fihris. Dabbî bu eserinde şeyhlerinin hayat hikâyelerini ve onlardan okuduğu kitap ve hadisleri toplamıştır. 3. el-Erbaʿîn ʿani’l-erbaʿîn. 4. el-Müselselâtü’l-mübevvebe (Müselselâtü’n-nebeviyye) (İbrâhim el-Ebyârî, I, 18; Abbas b. İbrâhîm, II, 103).

BİBLİYOGRAFYA

Dabbî, Buġyetü’l-mültemis (nşr. F. Codera – J. Ribera), Madrid 1884-85; a.e. (nşr. Dârü’l-kâtibi’l-Arabî), Kahire 1967; a.e. (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire-Beyrut 1410/1989, I-II, ayrıca bk. nâşirin mukaddimesi, I, 15-18.

Sem‘ânî, el-Ensâb, VIII, 144.

Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb, II, 381.

a.mlf., Ezhârü’r-riyâż (nşr. Saîd Ahmed A‘râb v.dğr.), Rabat 1398-1400/1978-80, IV, 108.

Serkîs, Muʿcem, I, 193.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 580.

Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 254.

F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 378, 460, 465.

Abbas b. İbrâhim, el-İʿlâm, II, 102-103.

Chejne, Muslim Spain, s. 148, 279.

M. Imamuddin, Muslim Spain, Leiden 1981, s. 17, 152.

Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, V, 372.

Abdülvehhâb b. Mansûr, Aʿlâmü’l-maġribi’l-ʿArabî, Rabat 1403/1983, III, 369-370.

Maʿa’l-Mektebe, s. 111.

C. F. Seybold, “Dabbî”, İA, III, 446.

a.mlf., “al-Ḍabbī, Abū D̲j̲aʿfar”, EI² (İng.), II, 72.

el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, IV, 395.