Dânâ Moldabayeva. Kazakların zuhuru ve Kazak Hanığı’nın kuruluşu. Master tezi (2000)

Dânâ Moldabayeva. Kazakların zuhuru ve Kazak Hanığı’nın kuruluşu. Master tezi. Ankara: T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000, IV+174 s.

Özet

“Kazaklar’m Zuhuru ve Kazak Hanlığı’mn Kuruluşu” hakkındaki araştırmamız Giriş ve 3 Bölüm’den oluşmaktadır. Tezimizin Giriş bölümünde, eski Türk kavimleri ve Orta Asya’daki eski kültürler hakkında arkeolojik ve poleantropolojik sonuçlardan yararlanarak bilgi verilmiştir.

Orta Asya’nın bilinen en eski kavmi olan Saka’lardan başlayarak Hunlar ve Göktürkler zamanındaki kültür değişmeleri ve bu kavimlerin komşularıyla olan münasebetleri hakkında ayrıca bilgi verilmiştir.

Saka(İskit) kavimlerinin menşei; İranîlik, Islavlık ve Ural-Altay ırkı görüşleri başta olmak üzere incelenmiş; bu konu hakkında belli-başlı Türkologların görüşlerine de yer verilmiştir.

I. Bölüm “Kazak” kelimesinin menşei, ortaya çıkışı ve kullanılması hakkındadır. Kazak kelimesinin ortaya çıkışı hakkındaki görüşler başlıca 4 grupta toplanmıştır. Kazak Kelimesine Çin, Arap, Fars, Bizans, Rus ve Moğol kaynaklarında “Hasa” “Gasuk” “Haysak” ” Köşek” “Gasa” “Asa” “Kasa” gibi muhtelif şekillerde rastlanmaktadır. “Kazak” kelimesinin anlamı hakkındaki görüşler dört grup halinde toparlanmıştır.

1. Kazak kelimesi “Kaz” ve “Ak” kelimelerinin birleşmesinden ortaya çıkmıştır. Anlamı “Kaza benzeyen insan”; “kuş gibi serbest” demektir.
2. Tınışpay’a göre Kazak kelimesi “Gazi-Hak” tamlamasından neşet etmiştir. Arapça iki kelimenin Farsça izafetle tam olarak bağlanmasından meydana gelen bu açıklama pek ilmî görülmemektedir.
3. “Kazak” kelimesi, eski kavimlerin adının birleşmesinden meydana gelmiştir. “Hazar” ve “Saka” isimlerinin birleşmesinden “Has-sak” yani “gerçek Sak”.
4. “Kazak” kelimesi, başı boş dolaşan “yurtsuz” “evsiz”(Kaz) anlamında olup daha sonraki zamanlarda “asker; yiğit; kimseye bağlı olmayan” anlamını kazanmıştır.

II. Bölüm’de, Kazak Hanlığı’mn kuruluşundan önce, Deşt-i Kıpçak’ın siyasi durumu hakkında bilgi verilmiştir. Bu topraklarda kurulan devletlerden Altın Ordu, Ak Ordu ve onların iç ve dış siyasi durumları hakkında tarihî eserlerden istifade edilerek bilgi verilmeye çalışılmıştır.

Kazak Hanlığı’mn Kuruluşu ve Kazak halkının ortaya çıkışı başlığı altındaki III. Bölüm’de, Altın Ordu ham Urus Han’ın torunları olan Kerey ile Canibek Hanların Özbek Ulusu’ndan ayrılarak Kazak Hanlığı’nı kurmaları ve onların komşularıyla olan münasebetleri hakkındaki bilgilere ilaveten Özbek devletinin kurucusu olan Muhammed Şeybanî Han’ın Kazaklar’a karşı düzenlediği seferleri hakkında da bilgiler verilmiştir.

Kazak tarihinde henüz kesin bir sonuca varılamamış konulardan birisi olan “Cüz’ler” ve “Cüz’lerin ortaya çıkışı” hakkındaki bilgiler de bu bölümde yer almaktadır. Bu konu hakkında en eski görüşler ve efsanelerden başlayarak yazılı kaynaklar, şecereler ve son zamanlarda yapılan araştırmalardan yararlanılarak Cüz’lerin menşei ve Kazak tarihindeki önemi hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır.

Çalışmamızın sonuna Şecere belgeleri eklenmiştir.

Summary

This Thesis, “The Origins of the Kazakhs and the Formation of the Kazakh Khanete” is consisted of an Introduction and three Chapters. İn the Intruduction the results of scientific inquiries about the oldest Turkish tribes and ancient cultures of Central Asia is summarized from archeological and poleonthropological publications. More over, starting from the oldest known tribe of Central Asia which is Saka, information is given about the cultural changes and relationship with their neighbours.

The conception of Saka consists of three essential versions: Persian version, Slavonic version and Ural-Altaic origin version. Apart from that, opinions of the Turkologists about this subject is given as well.

The First Chapter is about “Kazak” term, its origin and usage. By learning all versions about the word of “Kazak” I classified it in three groups:

1. The word “Kazak” is made up by joining two words “Kaz” and “Ak” “Kas-Ak”, which means people who “look like goose” or “as free as bird”.
2. The second version comes out from the compound word “Gazi-Hak” which was introduced by Tınışpay. It is made up by joining two Arabic words with Persian nominal compound. But it is not assumed sceintifically.
3. According to a Third conception the word “Kazak” is formed by joining the names of old tribes. Like “Hazar” and “Sak”, “Has-Sak” which means “The Real Sak”.

In the Second Chapter, information is given about Deşt-i Kıpçak’s political situation before formation of the Kazakh Khanete; and more information about Dynasty and Hordes (The Golden Hord, the White Hord and the Shaybani Dynasty etc.) which were formed in the Kazakistan territory or near by it, using the knowledges belong to medieval times.

The third Chapter is about Formation of the Kazakh Khanate and its relationship with their neighbours. Another important but not well-known subject in Kazakistan History is the Partition of “Cüz”, which takes place in this Chapter too. While we studied this subject we also used legendary verses, in addition to written documents and genealogical lists. For analizing the subject we largely depended on results of modern researches.

The genealogical lists are added at the end.