DÂRİMÎ, Abdullah b. Abdurrahman

181’de (797-98) doğdu. Semerkantlı olup Temîm kabilesinin Dârim koluna mensuptur. Zâhidlerin çokça bulunduğu bir çevrede yetişti. Hadis öğrenimi için Hicaz, Mısır, Şam, Irak, Kûfe ve Horasan gibi ilim merkezlerini dolaştı. Nadr b. Şümeyl, Yezîd b. Hârûn, Hâlid b. Mahled, Muhammed b. Selâm el-Bîkendî, Affân b. Müslim vb. âlimlerden ilim tahsil etti. Daha sonra Bağdat’a gidip orada hadis rivayet etti. Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, Ebû Zür‘a, Ebû Hâtim, Bakī b. Mahled gibi meşhur âlimler öğrencileri arasında yer aldı. Buhârî el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ dışındaki eserlerinde, Müslim el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inde, Ebû Dâvûd ve Tirmizî sünenlerinde, Nesâî ise es-Sünen dışındaki eserlerinde ondan hadis rivayet etmişlerdir. Sade ve zâhidâne bir hayat yaşayan Dârimî sultanın ısrarı üzerine Semarkant kadılığı görevini kabul etmişse de bir defa hüküm verdikten sonra kadılıktan ayrılmıştır. 8 Zilhicce 255 (17 Kasım 869) tarihinde Merv’de vefat eden Dârimî bir gün sonra cumaya rastlayan arefe günü defnedildi.

Dârimî son derece zeki, yumuşak huylu, güvenilir bir kimse idi. Ahmed b. Hanbel onun kanaatkârlığını anlatırken, “Ona servetler sunuldu, fakat iltifat etmedi” derdi. Tefsir ve fıkıh sahalarında da otorite olmakla beraber daha çok hadis ilmindeki geniş bilgisi ve titizliğiyle tanınmış, hicrî III. yüzyılda hadis ilminin merkezi haline gelen Horasan bölgesinde yetişen âlimlerin önde gelenlerinden biri olmuştur. Mısır ve Şam gibi bölgelerde çağdaşı olan Buhârî’nin henüz bilinmediği sıralarda o tanınmaktaydı. Dârimî cerh ve ta‘dîl ilminde de görüşüne itibar edilen bir âlim olup Ahmed b. Hanbel ile Ebû Hâtim er-Râzî onun hadis tenkidi konusunda otorite olduğunu ifade etmişlerdir. Nitekim Ahmed b. Hanbel Dârimî’nin görüşüne uyarak Yahyâ el-Himmânî’den rivayeti terketmiştir. Tirmizî de es-Sünen’inde yer alan cerh ve ta‘dîl ile ilgili bilgilerin bir kısmını Dârimî’den aldığını belirtmiştir. Böylece gerek hadis öğretimi faaliyetleriyle, gerekse kitap telifi çalışmalarıyla hadis ilminin Semerkant’ta yayılmasında ve bu ilimle ilgili bazı yanlış bilgilerin düzeltilmesinde onun büyük hizmeti geçmiştir. Zamanının önemli siyasî ve itikadî meselesi haline gelen halku’l-Kur’ân konusunda Dârimî de sorguya çekilmiş, fakat herhangi bir cevap vermemişti. Dârimî’nin Hanbelî olduğu ileri sürülmüşse de es-Sünen’inde bazı hadislerden sonra belirttiği görüşlerinden onun herhangi bir mezhebe bağlı olmayan bir müctehid olduğu anlaşılmaktadır.

Eserleri. 1. es-Sünen. Eser el-Müsned diye de anılır. Kaynaklarda el-Müsnedü’l-câmiʿ, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ adlarıyla geçen eserler de bu olmalıdır. Bab başlıklarında fıkhî görüşlerini belirtmesi, bir hadisi ihtiva ettiği konulara göre çeşitli bölümlerde tekrarlaması gibi özellikleriyle Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’yi andıran eser Kanpûr (1293), Haydarâbâd (1309), Delhi (1337), Dımaşk (1349) ve Beyrut’ta (1407/1987) basılmıştır.

2. es̱-S̱ülâs̱iyyât. Dârimî’nin es-Sünen’deki üç râvili (sülâsiyyât) yirmi üç hadisin bir araya getirildiği bu eseri Abdülhamîd Şânûha Taḫrîcü S̱ülâs̱iyyâti’l-Buḫârî, et-Tirmizî, İbn Mâce, ed-Dârimî adlı kitap içinde yayımlamıştır (Beyrut 1985). Ali Rızâ Abdullah ve Ahmed Bezre de adı geçen dört sülâsiyyâta Abd b. Humeyd ile Taberânî’ninkileri de ilâve ederek altı sülâsiyyâtı bir arada yayımlamışlardır (Dımaşk 1406/1986). Bu neşirde Dârimî’nin es̱-S̱ülâs̱iyyât’ında on beş hadis bulunmaktadır.

Dârimî’nin bunlardan başka et-Tefsîr ve Kitâbü’s-Sünne adlı iki eserinin daha olduğu kaydedilmektedir. Hediyyetü’l-ʿârifîn’de (I, 441) Dârimî’ye nisbet edilen Kitâbü Ṣavmi’l-müsteḥâżati’l-müteḥayyire onun değil Ebü’l-Ferec ed-Dârimî’nindir (bk. Nevevî, II, 344, 459; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1434).

Dârimî hakkında, Ezher Üniversitesi’nde, Muhammed Abdullah Muhammed Adl ed-Dârimî ve cühûdühû fi’l-ḥadîs̱ adıyla bir doktora tezi (1973), Ümmü’l-kurâ Üniversitesi’nde Seyfürrahman Mustafa Zevâʾidü’d-Dârimî ʿale’l-Kütübi’s-sitte mine’l-eḥâdîs̱i’l-merfûʿa (1397/1977), Ahmet Yıldırım da Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde Dârimî ve Sünen’i (1990) adıyla birer yüksek lisans tezi hazırlamışlardır.

BİBLİYOGRAFYA

Tirmizî, ʿİlel (Sünen içinde), Kahire 1352/1968, V, 738.

İbn Ebû Hâtim, el-Cerḥ ve’t-taʿdîl, V, 99.

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, X, 29.

Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, II, 534-536.

a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XII, 224-232.

İbn Hacer, Tehẕîbü’t-Tehẕîb, V, 294.

Nevevî, el-Mecmûʿ, II, 344, 459.

İbn Receb el-Hanbelî, Şerḥu ʿİleli’t-Tirmiẕî (nşr. Subhî es-Sâmerrâî), Beyrut 1405/1985, s. 45.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 237.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 522; II, 1008, 1426, 1434, 1682.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 441.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî, el-İnṣâf (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Beyrut 1983, s. 113.

Dihlevî, Bustânü’l-muhaddisîn, s. 92.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VI, 71.

M. Zubayr Sıddiqi, Hadîs Edebiyatı Tarihi (trc. Yusuf Ziya Kavakcı), İstanbul 1966, s. 108.

Sezgin, GAS, I, 114-115.

Abdülhamîd Şânûha, Taḫrîcü s̱ülâs̱iyyât, Beyrut 1985, s. 51-74.

İsmail L. Çakan, Hadîs Edebiyâtı, İstanbul 1985, s. 80-84.

Kâmil Miras, “Abdullah Dârimî”, İTA, II, 247-248.

Moh. Ben Cheneb, “Dârimî”, İA, III, 485-486.

J. Robson, “al-Dārimī”, EI² (Fr.), II, 164.