DECEI, Aurel

15 Nisan 1905’te bir noterin oğlu olarak Transilvanya’nın Gura Rîului kasabasında dünyaya geldi. Orta öğrenimini, henüz Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun sınırları içinde olan Sibiu (Hermannstadt), Blaj ve Alba Julia’da (Gyulafehérvár) yaptı. Bu dönemde Macarca, Almanca ve Latince öğrendi. 1923-1927 yılları arasında Cluj Üniversitesi’nde okurken Transilvanya, I. Dünya Savaşı’nın arkasından yeni sınırlarına kavuşan Romanya’ya geçmiş bulunuyordu. Üniversiteyi bitirdikten sonra elde ettiği burslarla 1928-1930 arasında Roma’da, 1932’de İstanbul’da, 1933’te de Berlin’de çalışmalar yaptı. Daha sonra Paris’e giderek École Nationale des Langues Orientales Vivantes’ta Türkçe, Farsça, Arapça, Ermenice derslerine devam etti ve 1935’te buradan da diploma aldı. Romanya’ya döndüğünde Cluj’da Transilvanya Millî Arşivi’nde çalışmaya başladı ve bu arada doktora tezini tamamladı. 1936’da Cluj Üniversitesi’nde takdim edilen ve çok başarılı bulunan “Ermeni kaynaklarına göre IX-XIII. yüzyıllarda Rumenler” konusu üzerine hazırladığı tez kısa bir süre sonra basılmıştır (“Românii din veacul al IX-lea pânǎ in al XIII-lea in lumina isvoarelor armeneşti”, Anuarul Institutului de istorie nationalǎ din Cluj, VII [Cluj 1936-1938], s. 412-581).

II. Dünya Savaşı’ndan önce Bükreş Gheorge Şincai Lisesi’nde ve arkasından Cluj Ticaret Akademisi’nde öğretmenlik yapmaya başlayan Decei, Transilvanya’nın kuzeybatısı ile Cluj’un 1940 Ağustosunda Macaristan’a geçmesi üzerine Romanya vatandaşı kalmak isteyenlerle birlikte buradan ayrılmaya mecbur oldu. Ardından da Türkiye’deki Romanya Elçiliği Basın Ateşeliği’nde görevlendirildi. Kısa sürede yakın bir dost çevresi edinen Decei hızla eski kitap toplamaya başladı. Topladığı çoğu Türkçe binlerce kitap ve risâleyi, kuruluşu 1944’te gerçekleştirilen İstanbul’daki Rumen Tarih Araştırmaları Enstitüsü’nün kütüphanesi için aldığını söylüyordu. Aynı yılın ağustosunda Sovyet ordusunun Romanya’ya girmesi üzerine enstitü projesinin unutulması ve müdürünün yurduna dönmesine rağmen Decei burada kaldı ve kitap alımını eski hızıyla sürdürdü. 1947’de Romanya’nın komünist rejimi benimsemesinden sonra geri çağrıldıysa da gitmedi. Eşi 1948’de ölen Decei’nin İstanbul’da geçimini nasıl sağladığı pek bilinmez. O yıllarda Türk tarih dergilerine yazılar yazıyor, ayrıca kendisine maddî yardım yapmak için İslâm Ansiklopedisi redaksiyon heyetinin başında bulunan yakın dostu Adnan Adıvar’ın ısrarı ile ansiklopedinin bazı maddeleri sipariş ediliyordu.

Decei 1958 Mart ayında âniden kayboldu. Söylendiğine göre bir gece, emniyete çağrıldığını bildiren iki kişi tarafından evinden alınmış ve Sovyet Konsolosluğu’nda “sandıklanarak” İstanbul’dan kaçırılmıştı. Cazacu’nun yazdığına göre ise İstanbul’da değil Batı Berlin’de kaçırılmış ve Doğu Berlin’e götürülüp oradan Bükreş’e gönderilmiştir. Burada 1958 Martında gözaltına alındı ve ancak 1964’te serbest bırakıldı. Daha sonra Romanya’dan çıkması yasaklanarak Devlet Merkez Arşivi’nde, İstanbul Başbakanlık Arşivi’nden sağlanan belge mikrofilimlerinin tasnif ve tercüme işleriyle görevlendirildi. Arşivde 1966’ya kadar çalışan Decei, 1966’dan emekliye ayrıldığı 1 Mayıs 1975’e kadar N. Iorga Tarih Enstitüsü’nde araştırmacı olarak faaliyetini sürdürdü. 24 Nisan 1976’da öldü ve doğum yeri olan Gura Rîului’de toprağa verildi.

Decei, iyi Osmanlıca bilen ve çaba gerektirici çalışmalardan kaçınmayan başarılı bir tarihçiydi. Ancak 1940’lı yıllarda Türkiye’deki davranışları ve yaşantısı, onun bu ilmî kişiliği yanında bir ajan olabileceğini akla getirmektedir; hâlâ niçin kaçırıldığı da öğrenilememiştir. İstanbul’da kalan zengin kütüphanesiyle antika koleksiyonu, bazı karanlık ve esrarlı oyunlara konu teşkil ettikten sonra (Cazacu, s. 2-9) nihayet miktarı epeyce azalmış olarak Vehbi Koç Vakfı Sadberk Hanım Müzesi’ne (İstanbul-Büyükdere) intikal etmiştir.

Eserleri. Yayın hayatına 1925’te başlayan Decei’nin Doğu’yla ilgili ilk çalışması, İranlı tarihçi Gerdîzî’nin bir metni üzerine kaleme aldığı makaledir (“Asupra unui pasagiu din geograful persan Gardizi”, Omagio fratilor Alexandru ṣi Ion I. Lepādatu, Bucureşti 1936, s. 877-902). Bunu, Timur ile Yıldırım Bayezid arasındaki Ankara Savaşı’na Eflak Voyvodası I. Mirčea’nın katılması hakkındaki araştırması takip etti (“A participat Mircea cel Batrân la lupta de la Ankara”, RI, VII [1937], s. 339-357). Daha sonra Romanya ve Transilvanya tarihleri üzerine yaptığı birçok yayının arkasından Patrik Gennadios’un Fâtih Sultan Mehmed’e takdim ettiği “i‘tikadnâme”nin Türkçe metnine dair araştırması çıktı (Versiunea turceasca a Confesiunii Patriarhului Ghenadie II Scholarios, scrisa la Lererea sultanului Mehmed II, Sibiu 1940); aynı çalışma daha sonra Türkçe olarak da basılmıştır (“Patrik II. Gennadios Skolarios’un Fâtih Sultan Mehmed İçin Yazdığı Ortodoks İ’tikadnâmesi’nin Türkçe Metni”, Fatih ve İstanbul, I/1 [1953], s. 99-116; II [1954], s. 203-210).

Decei’in yayınlarının çoğu, Osmanlı Devleti ile Romanya’nın eski eyaletleri arasındaki ilişkiler üzerinedir. Bunların başlıcaları şunlardır: Büyük Stefan ile Fâtih Sultan Mehmed arasında yapılan 1479 tarihli sulhnâme (“Tratatul de pace [Sulhnâme] încheiat între Sultanul Mehmed al II-lea şi Stefan cel Mare la 1479e”, RI, XV [1945], s. 465-494); II. Kosova Savaşı arefesinde 1448’de Hunyadi’nin ordusu ve Pasquale de Sorgo’nun mektubu (“Oastea lui lancu Huniade înainte de bǎtâlia de la Kossovo [1448], Scrisoarca lui Pasquale de Sorgo”, a.g.e., XVI [1946], s. 40-50); Romanya’daki Türkçe yer adları (“Toponymie Turque de la Roumanie”, Actes… du IV^e Congrès Int. de Toponymie…, Louvain 1951, s. 365-373); Karınovası akıncılarına karşı 1393’te I. Mirčea’ın seferi (“Expeditia lui Mircea cel Bǎtrân împotriva acîngiilor dela Karinovası-1393”, Revue des Etudes Roumaines, I [1953], s. 135-151); Matrakçı Nasuh’un 1538 tarihli Fetihnâme-i Karaboğdan’ı (“Un Fetih-Name-i Karaboğdan-1538, de Nasuh Matrakçı”, Fuad Köprülü Armağanı [İstanbul 1953], s. 99-116); Yıldırım Bayezid devrinde Altın Orda Aktarı’nın Osmanlı topraklarında iskânı (“Etáblisement de Aktar de la Horde d’Or dans l’Empire Ottoman au temps de Yıldırım Bayezid”, Zeki Velidi Togan’a Armağan [İstanbul 1954], s. 77-92); XVI. yüzyılda Eflak’la ilgili bazı Türk belgeleri (“Quelques documents turcs concernant la Valachie au XVI^e siècle”, Akten des 24. Int. Orientalisten-Kongresses [Wiesbaden 1959], s. 391-394); 1595’te bazı Rumen eyaletlerinin Osmanlı Devleti’ne karşı ayaklanmasına dair Vatikan arşivindeki belgeler (“Documente din arhivele Vaticanului privind anul 1595”, Revista Arhivelor, X/1 [1967], s. 199-238); XIII. yüzyılda Selçuklu Türkleri’nin Dobruca’da iskânı meselesi (“Le problème de la colonisation des Turcs Seldjoukides en Dobrudja au XIII^e siècle”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, VI/10-11 [1968], s. 85-111); Türk tarih kaynaklarında Sibiu şehri (“La ville de Sibiu dans les sources historiques Turques”, Revue Roumaine d’Histoire, VIII [1969], s. 575-591); Banat’ta Türk hâkimiyetine dair Türk tarih kaynakları (“Sursele istorice Turceşti privind stǎpînirea otomana asupra Banatului”, Studii de Istorie a Banatului, II [1970], s. 9-21); Türk tarihlerinden Hunedoara bölgesiyle ilgili 1659, 1660-1661, 1666 yıllarına ait seçmeler (“Extrase din istoricii Turci contemporani privind Judetul Hunedoara in anii 1659, 1660-1661 et 1666”, Sargetia, VII [1970], s. 97-119); henüz yayımlanmamış Türk belgelerinin ışığında Vasile Lupu (1634-1653) ve Matei Basarab’ın (1632-1654) Bâbıâli ile ilişkileri (“Relatiile lui Vasile Lupu şî Matei Basarab eu Poarta în lumina unor documente turceşti inedite”, Anuarul Inst. de Istorie şi Arheologie din Cluj, XV [1972], s. 49-84); Reşîdüddin Fazlullah’ın Câmiʿu’t-tevârîḫ’ine göre Tatarlar’ın Rumen topraklarında 1241-1242’de vuku bulan istilâ hareketi (“L’invasion des Tatars de 1241-1242 dans nos regions selon Djami et-Tevārikh de Fāzlol-lāh Rāşid od-Din”, Revue Roumaine d’Histoire, XII [1973], s. 101-121); İbn Kemal’in tarihine göre 1474’te Mihaloğlu Ali Bey’in Oradea’ya karşı yaptığı akın (“Incursionsa [akin] lui Mihaloglu Ali Bey asupra Orǎzii in anul 1474, pe temeiul istoricei lui İbn Kemal”, Omagiu Prof. Ştefan Pascu-Mélanges Ş. Pascu [Cluj 1974], s. 291-306); henüz yayımlanmamış Türk belgelerine göre Kanûnî Sultan Süleyman’ın hizmetinde Aloisio Gritti (“Aloisio Gritti in slujba Sultanului Süleyman Kanunî dupā unele documente turceşti inedite”, Studii şi Materiale de Istorie Medie, VII [1974], s. 101-160; Fransızca’sı: “Aloisio Gritti au service de Soliman le Magnifique d’après des documents turc inédits, 1533-1534”, Anatolia Moderna-Yeni Anadolu, III [Paris 1992], s. 10-60 [J. L. Bacqué-Grammont ve C. Feneşan’ın ilâveleriyle]); Osmanlı döneminde Banat’ın ekonomik ve sosyal görünümleri (“Aspecte economice şi sociale din riata Banatului în epoca otomane”, Studii de Istorie a Banatului, III [1974], s. 12-26); Yıldırım Bayezid ile II. Murad dönemlerinde Rumen topraklarına yapılan akınlara dair iki Türk belgesi (“Deux documents turcs concernant les expéditions des Sultans Bayezid I^er et Murad II dans les pays roumains”, Revue Roumaine d’Histoire, XIII [1974], s. 395-413); Sigismund Bathory’nin Banat ve Tımışvar’ı Türkler’den geri alma teşebbüsleri (“Incercārile lui Sigismund Báthory de a elibera Banatul şi Timişoara de Turci”, Tibiscus, III [1974], s. 171-180); Türk vekāyi‘nâmelerine göre 1598 Eylül-Ekiminde Mihai Vieteazul’un Tuna’nın güneyinde gerçekleştirdiği akınlar (Mihai Vieteazul. Culegere de Studii [ed. P. Cernovodeanu ve C. Rezachevici, Bucureşti 1975], s. 163-178); Mihai Viteazul hakkında Türk kaynakları (“Izvoare turceşti despre Mihai Viteazul”, Revista Arhivelor, LII/2 [1975], s. 158-169); Mihai Viteazul ile Osmanlı Devleti arasındaki ilişkiler (“Les Relations entre Michel le Brave et l’Empire Ottoman”, Revue Roumaine d’Histoire, XIV [1975], s. 457-482); Mihai Viteazul ve Eflak ile ilgili olarak Hoca Sâdeddin ile Şeyhülislâm Bostanzâde Mehmed Efendi arasında 6 Nisan 1596’da cereyan eden şiddetli tartışma (“Violenta disputa asupra lui Mihai Viteazul şi a Tārii Româneşti intre Hogea Sadeddin şi Muftiul Bostanzade, la 6 aprilie 1596”, Apulum, XIII [1975], s. 299-313); Türk belgelerine göre Mihai Viteazul’un son yılı (“Ultimul an al lui Mihai Viteazul în viziunea documentatiei turceşti”, Mihai Viteazul şi Sālajul [Zalāu 1976], s. 481-505).

Decei, Romanya’da bulunan bazı Türk ve İslâm belgelerine ait katalogların hazırlanmasıyla da ilgilenmiştir: Devlet Merkez Arşivi’ndeki Türk belgelerinin katalogu (Catalogul documentelor turceşti din Arhiva istoricǎ centralǎ, Bucureşti 1965 [M. Guboğlu, D. Duca ve V. Vasilescu ile birlikte]); Krayova Arşivi’ndeki 38 Arapça ve Türkçe belge (“38 de carti manuscrise Arabe şi Turceşti in Arhivele Statului din Craiova”, Revista Arhivelor, XII/1 [1969], s. 3-12) ve aynı yerdeki Arapça yazmalara dair (“Les Manuscrits arabes dans les archives d’Etat de Craiova”, Româno-Arabica, I [Bucuresti 1974], s. 77-80); Batthyaneum Kütüphanesi’ndeki Türk ve Arap el yazmaları (“Manuscrisele turceşti şi arabe din Biblioteca Batthyaneum”, Apulum, VIII [1970], s. 79-88). Bunların dışında Decei, Romanya’dan bahseden seyahatnâmeler dizisi Cǎlǎtori strǎini despre Ţǎrile Române’nin VI. cildinde (Bucureşti 1976) yer alan Halepli Pavlos ve Evliya Çelebi seyahatnâmelerinin ilgili bölümlerinin Rumence’ye çevrilmesine de katkıda bulunmuştur. Hazırladığı büyük bir Osmanlı tarihinin, ölümünden sonra yalnız 1656 yılına kadar vuku bulan olayların anlatıldığı 414 sayfalık I. cildi yayımlanabilmiştir (Istoria Imperiului Otoman pîna la 1656, Bucureşti 1978). Decei bunlardan başka Millî Eğitim Bakanlığı’nın yayımladığı İslâm Ansiklopedisi’ne “Boğdan”, “Bucak”, “Demirkapı”, “Dobruca”, “Eflak”, “Erdel” (Tayyib Gökbilgin’le birlikte), “Fenerliler”, “Hotin”, “İsmail”, “Kamaniçe” maddeleriyle “Karadeniz” ve “İstanbul” maddesinin uzunca bir bölümünü de yazmıştır.

BİBLİYOGRAFYA

G. I. Bratianu, “De la nécessité d’un institut roumain d’histoire et d’archéologie à Costantinople”, Études byzantines d’histoire économique et sociale, Paris 1938, s. 275-279.

V. Netea, “Aurel Decei (1905-1976)”, RI, XXVI (1976), s. 1443-1445.

M. Cazacu, “Aurel Decei, 1905-1976”, Anatolia Moderna-Yeni Anadolu, III, Paris 1992, s. 2-9.