Vezîriâzam Makbul İbrâhim Paşa’ya ithaf edilen eserde Farsça 411 kelime ele alınıp incelenmiştir. Müellif, “gülsitân-dilsitân” (كلستان – دلستان) gibi ses ve “sühan-güftâr” (سخن – كفتار) gibi anlam bakımından birbirine benzeyen kelimeleri inceleyip bunlar arasındaki anlam ve yapı farklılıklarını ortaya koymaya çalışmıştır. Kelimelere ait bu farkları belirtirken tanınmış İranlı şairlerden çeşitli örnekler vermiştir. Ayrıca eserde yer alan Farsça kelimelerin Türkçe ve Arapça karşılıkları verilerek bu dillerdeki kullanılış şekillerine de temas edilmiştir. Her kelimenin önce telaffuzu üzerinde durulmakta, daha sonra yapısı ile ilgili açıklamalara yer verilmektedir. Kelimenin okunuşunda değişik şekiller varsa bu farklı söyleyişlere de temas edilmektedir. Meselâ “güftâr” kelimesinin okunuşu belirtilirken, “Kâf-ı Acem’in zammesiyledir, kâf-ı Arabî’nin fethasıyla ‘sırtlan’ mânasına olur” denilmektedir. Kelimelerin yapılarıyla ilgili açıklamalar sırasında bunların türemiş veya birleşik oluşlarına da temas edilmekte, türemiş ise hangi kökten geldiği, birleşik ise bu birleşimi meydana getiren unsurlar ayrı ayrı ele alınarak aynı yapıda olan benzer şekillerle karşılaştırılmak suretiyle ayrıntılı biçimde izah edilmektedir. Eser bu yönüyle bir kısım gramer bilgilerini de içine alan açıklamalı bir sözlük mahiyetindedir. Kelimelerin tertip ve sıralanışında belirli bir düzene sahip olmayan Dekāiku’l-hakāik’ın basit, türemiş ve birleşik kelimelerinin Ulvî mahlası ile bilinen Ahmed b. Hakkı-i Üskübî tarafından harf sırasına göre tertip edildiği belirtilmektedir (Osmanlı Müellifleri, I, 223).
Yurt içinde ve yurt dışındaki kütüphanelerde birçok yazma nüshası bulunan (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 5476, Süleymaniye, nr. 856; İÜ Ktp., TY, nr. 5791; Nuruosmaniye Ktp., nr. 4750; TSMK, Hazine, nr. 1181; British Museum, Add. 7887, Or. 36) Dekāiku’l-hakāik’ın bazı kısımları açıklamalarla birlikte Mekteb (nr. III/34 [Muharrem 1313], s. 347-349, nr. III/36 [Safer 1313], s. 451-452) ve Hazîne-i Fünûn ([1311], nr. 5, 6, 8, 9, 15, 19, 23, 24, 25, 31, 35, 36) mecmualarında yayımlanmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Tarama Sözlüğü, Ankara 1963, I, XXII.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 758.
J. von Hammer, Fundgruben des Orient, Viyana 1811, II, 47 vd.
Flügel, Handschriften, I, 130-133.
Rieu, Catalogue, s. 141, 142.
a.mlf., Catalogue of the Persian Manuscripts, II, 514.
Blochet, Catalogue, I, 96 (Ancien Fonds 230).
Osmanlı Müellifleri, I, 223.
Karatay, Türkçe Yazmalar, II, 26.
Mustafa Demirel, Kemal Paşazâde, Yusuf u Züleyha, Ankara 1983, s. 14.
Atsız, “Kemalpaşa-oğlu’nun Eserleri”, ŞM, VI (1966), s. 78.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 111-112 numaralı sayfalarda yer almıştır.