Farsça olan der-kenâr sözlükte “kenara veya alta yazılmış yazı, not, esas metne göre çıkma” anlamına gelir. Osmanlı bürokrasisinde resmî yazışmalarda, mazhar, arzuhal, arz gibi evrakın üst, yan veya alt taraflarında o işle ilgili olarak daha önce yapılmış muameleleri, bir kaydı, bir şerhi, görgüyü, idarî, hukukî, malî bir durumu ihtiva eden açıklayıcı ve tamamlayıcı yazıya bu ad verilirdi.
Gerek Dîvân-ı Hümâyun gerekse maliye kalemlerinde bir meselenin evveliyatı, geçmişteki muameleleri, şartları, verilmiş fermanı varsa ve buna ihtiyaç duyuluyorsa ilgili kalem defterlerinden “derkenar ettirilmek” gerekirdi. Bunun için evrakın kenarına “mahallinden derkenar oluna”, “kaydı kaleminden derkenar”, “başmuhasebeden derkenar”, “maliyeden verilen ferman derkenar oluna”, “Cizye Kalemi’nden şurûtu derkenar oluna”, “Haslar Kalemi’nden derkenar” gibi ifadeler yazılırdı. İlgili kalemden çıkarılan derkenar, genellikle belgenin sağ üst köşesine daha ince bir yazıyla yazılır, çok defa istenen sûret aynen kaydedilirdi. Bu derkenar, yapılacak yeni muamele için hukukî, idarî veya malî açıdan esas alınırdı. Bu şekilde kayıtlarla olayların bir belge üzerinden bazan on bazan yirmi yıl öncesine kadar takibi mümkün olurdu. XIX. yüzyılda arzuhallerin üzerine devlet dairelerinde yazılarak verilen resmî cevaba da derkenar denirdi. Öte yandan XIX. yüzyılda sadâret yazışmalarında verilen bir emri veya alınan bir kararı tamamlayıcı mahiyette olmak üzere ayrı bir kâğıda yazılan yazı da “kenar” olarak adlandırılmıştır. Bu tür ek yazıların yazıldığı kâğıdın üstünde “kenar” ibaresi yer alırdı.
Ayrıca çeşitli tarihî, edebî ve dinî kitaplarda unutulan veya izahına ihtiyaç duyulan ibareler asıl metnin yan tarafına yazılır ve bu da genellikle derkenar ifadesiyle belirtilirdi. Sayfa kenarındaki bu ifadeler bazan uzar, yan, arka ve ön sayfalara da geçebilirdi. Genellikle müellif nüshalarının tesbitinde bu gibi kenar notları belirleyici olmaktadır. Müellif, eserinin ilk müsveddesi üzerindeki çalışmalarında tamamlayıcı hususlar veya eksik gördüğü kısımlarla ilgili notları derkenar şeklinde çıkarır, daha sonra istinsah edildiğinde veya beyaza çekildiğinde derkenar notları metin içerisine alınırdı. Bu çalışmalar müellifin ikinci, üçüncü telif safhalarını yansıtması bakımından mühimdir (meselâ bk. Kâtib Çelebi, Fezleke, Âtıf Efendi Ktp., nr. 1914).
BİBLİYOGRAFYA
Kâtib Çelebi, Fezleke, Âtıf Efendi Ktp., nr. 1914.
Bekir Kütükoğlu, Kâtib Çelebi Fezlekesinin Kaynakları, İstanbul 1974, s. 13-14.
Asparouch Velkov, “Les notes complémentaires dans les documents financiers ottomans”, Turcica, XI, Paris 1979, s. 37-77.
Pakalın, I, 427.
Mithat Sertoğlu, Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi, İstanbul 1958, s. 75.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 179-180 numaralı sayfalarda yer almıştır.