DEVRAN

Bir vaazın, okunan Kur’an âyetlerinin veya ilâhinin etkisiyle duygulanan ve coşan bir sûfînin çok defa gayri ihtiyarî olarak yerinden fırlayıp dönmeye başlamasına devir, devran, deveran, çarhetme, hareket, kıyam ve semâ gibi isimler verilmiştir. Devran bir sûfînin tek başına dönmesiyle olduğu gibi bazan derviş cemaatinin topluca ayağa kalkıp dönmesiyle de gerçekleşir. Bu olay sûfînin iradesi dışında meydana gelirse mutasavvıflar bunu makbul bir hal sayarlar. İradeli olarak yapılan devran ise özellikle ilk sûfîler tarafından pek hoş karşılanmamışsa da daha sonra tarikat mensupları arasında usulüne uygun ve samimi olarak uygulanması şartıyla bunda bir sakınca görülmemiştir (Serrâc, s. 377-382).

Devranın saiki kalbe gelen vârid ve cezbedir. Sûfî bazan tasavvuf meclislerinde Kur’an, vaaz ve özellikle ilâhi dinlerken kendisine gelen vâridlerin (vâridât) tesiriyle duygulanıp heyecanlanır. Bu durumda mümkün olduğu kadar heyecanını belli etmeden sükûn halini muhafaza etmesi tasavvufî edeptendir. Fakat vârid güçlü, sâlik de çok duyarlı ise sükûnetini muhafaza edemeyip sallanmaya başlar; bazan elinde olmaksızın yerinden sıçrar ve coşarak dönmeye başlar; bazan da yere yığılıverir. Heyecanı geçince sakinleşir ve sessizce yerine oturur. Tek başına deveran eden derviş çok defa bulunduğu noktada, bazan Mevlevîler gibi bir daire oluşturacak şekilde döner. Toplu olarak gerçekleştirilen devranda dervişler bir halka oluşturarak dönerler. Mevlevî semâında olduğu gibi bunun belli bir zeminde belli bir düzen içinde belli daireler üzerinde dönülerek gerçekleştiği de olur. Bir dervişin devrana başlaması için sûfîler meclisinde veya tarikat âyininde bulunması gerekmez; işittiği herhangi bir söz veya sesin tesiriyle de coşup devretmeye başlayabilir.

Kuşeyrî, IV. (X.) yüzyılda yaşayan Cehm ed-Dukkī adlı sûfînin sûfîler meclisinde coşup devran yaptığını kaydeder (er-Risâle, s. 205). V. (XI.) yüzyılda yaşayan Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr’ın ise sabaha kadar süren semâ meclisleri düzenlediği (İbnü’l-Müneyyir, s. 236, 240, 384), Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin kuyumcular çarşısından geçerken çekiçlerin çıkardığı sese kendini kaptırarak sokakta deveran etmeye başladığı bilinmektedir.

Devran, Melâmiyye ve Nakşibendiyye dışında mutasavvıfların çoğu tarafından kabul edilip uygulanmıştır. Ancak devranla (hareket) sükûn hali mukayese edilip aralarında bir tercih yapma cihetine gidildiği de olmuştur. Bazı mutasavvıflar hareket, bazıları ise sükûn halinde olmayı tercih ederken tercihlerinin içinde bulunulan şartlara bağlı olduğunu söyleyenler de vardır. Ebû Saîd el-A‘râbî hareketin vâride bağlı olduğunu, bazı vâridlerin hareket, bazılarının sükûn tesiri yaptığını söyler (bk. Serrâc, s. 383). Başka bir açıklamaya göre sâlik ya istitâr (perdenin çekilmesi) veya tecellî (perdenin kalkması) halinde bulunur. Birinci halde iken hareket etmesi, ikinci halde iken sükûnet halinde bulunması gerekir. Bununla beraber hareket zaaf ve acz, sükûn kemal işaretidir (Kuşeyrî, s. 647, 746).

Kādiriyye, Rifâiyye, Mevleviyye, Sühreverdiyye, Çiştiyye, Halvetiyye başta olmak üzere hemen bütün tarikatlarda devranî zikre büyük önem verilmiş ve tarikatın bir esası haline getirilmiştir. Mevlevîlik’te adını Sultan Veled’den alan üç devir (edvâr-ı selâse) vardır. Bu devir, dervişlerin düzenli ve edalı bir şekilde semâhânede üç defa dolaşmalarından ibarettir. Devirlerden her birinde belli selâmlar ve dualar okunarak devranın önemine ve insan tabiatıyla olan ilişkisine işaret edilir (Ankaravî, s. 67). Hem kendi eksenlerinde hem de semâhânede belli daireler üzerinde dönen Mevlevîler şeyhi kutba, semâzenleri de bu kutub çevresinde dönen yıldızlara benzetirler.

Muhyiddin İbnü’l-Arabî, Hak tâlibi olanların sülûk esnasında iki yol takip ettiklerini, bunlardan uzun ve doğru olan yola “müstatil tarik”, daire şeklinde olana da “devrî tarik” denildiğini kaydederek devrî tariki tutanları müstatil tariki tutanlara tercih eder. Zira müstatil tarik mensupları sülûk esnasında hangi noktaya ulaşırlarsa ulaşsınlar Hakk’ı onun ötesinde görürlerken devrî tarik sahipleri her mertebede, her yerde Hakk’ı hâzır ve nâzır bulurlar. Bunların seyirleri Hak’tan Hakk’a Hak ile Hak’tadır. Mevlevîler Hakk’ın inâyeti, mürşidin de himmetiyle tutulan ve sâliki vahdet-i vücûdun sırrına erdiren bu yolu benimsemişlerdir (Ankaravî, s. 74). Ayrıca Mevlevîler, bayramlarda tebrik töreni için teşkil ettikleri halkaya “devr-i kebîr” derler.

Kādiriyye, bilhassa Halvetiyye ve onun çok sayıdaki kolları “darb-ı esmâ” dedikleri devrana büyük önem verirler. Halvetîler enfüsten âfâka (içten dışa) doğru olan devre “devr-i suğrâ”, âfâktan enfüse doğru olan devre “devr-i kübrâ” derler (Harîrîzâde, I, vr. 343^a). Cerrâhîler, Şeyh Vefâ’nın Nûreddin Cerrâhî’ye ilham ettiğine inandıkları “hay hay hû”yu okuyarak gerçekleştirdikleri “Vefâ devri”ne özel bir önem verir, ayrıca “devr-i Veledî”yi de uygularlar (Tomar-Halvetiyye, s. 31, 60).

Mutasavvıflar, döne döne zikretme ve bu yoldan Hakk’a erme gayesi taşıyan devranın tabii ve ilâhî nizama uygun bir davranış olduğunu anlatmak için feleklerin döndüğünü, hatta âlemde bulunan her şeyin dönmekte olduğunu, meleklerin arş etrafında (bk. Zümer 39/75), hacıların Kâbe çevresinde dönerek ibadet ettiklerini, bundan dolayı sülûk ehlinin ilâhî cezbeye kapılıp dönmesinin tabii bir şey olduğunu söylerler (Ankaravî, s. 75). Tarikat mensupları devrana büyük rağbet gösterdikleri için Batılı araştırmacılar onları “dönen dervişler” şeklinde adlandırmışlardır.

Devranî zikrin tarikat mensupları arasında giderek yaygınlaşması zâhir ulemâsının tepkisine yol açmış, bu uygulamayı reddetmek için çeşitli eserler kaleme alınmıştır. Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Takıyyüddin İbn Teymiyye, Birgivî, Kemalpaşazâde ve Ebüssuûd Efendi gibi ünlü âlimler devran karşısındaki tepkilerini sert şekilde ortaya koymuşlar, bazıları daha da ileri giderek raks ve devranı helâl sayanların kâfir olacağını iddia etmişlerdir. Saçaklızâde Mehmed ve İbrâhim Halebî raks ve devrana şiddetle karşı çıkmışlar, döne döne zikir yapmanın dini oyun ve oyuncak haline getirmekten başka bir şey olmadığını söylemişlerdir. Zenbilli Ali Efendi bir risâlede devranı savunurken Kemalpaşazâde ve Ebüssuûd Efendi ona karşı çıkmışlardır. Sünbül Sinan, Kemalpaşazâde’ye karşı devranı savunmak için biri Arapça, diğeri Türkçe iki risâle yazmıştır. Bununla birlikte Kemalpaşazâde’nin devranın câiz olduğu yolunda bir fetvası vardır; ayrıca devran halinde zikreden tarikat ehline dokunulmasını yasaklayan bir de ferman çıkarılmıştır (Tomar-Halvetiyye, s. 60). Osmanlılar’da bazı vâiz ve müftüler tarafından desteklenen ve zaman zaman fiilî müdahalelere varan devran aleyhtarı hareketleri önlemek için devletçe tedbir alınmıştır. Buna rağmen bu konudaki tartışmaların arkası kesilmemiş, devranın lehinde ve aleyhinde pek çok risâle kaleme alınmıştır. İmâmiyye Şiîleri de semâ ve devranı red için risâleler yazmışlardır.

BİBLİYOGRAFYA

Serrâc, el-Lümaʿ, s. 377-383.

Kuşeyrî, er-Risâle, s. 205, 647, 746.

Gazzâlî, İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn, Kahire 1312, II, 182-210.

İbnü’l-Kayserânî, Kitâbü’s-Semâʿ, Köprülü Ktp., nr. 391.

İbnü’l-Cevzî, Telbîsü İblîs, s. 249.

İbnü’l-Müneyyir, Esrârü’t-tevḥîd, Tahran 1348 hş., s. 236, 240, 384.

İbn Teymiyye, Mecmûʿatü’r-resâʾil, I, 69.

Câmî, Nefeḥât, s. 468.

Zenbilli Ali Efendi, Risâletü’d-deverân, Süleymaniye Ktp., Harput, nr. 11, vr. 111^b.

Kemalpaşazâde, Risâle fî taḥḳīḳi’l-ḥaḳ, Süleymaniye Ktp., Murad Buhârî, nr. 327.

İbrâhim b. Muhammed el-Halebî, er-Rehṣ ve’l-vaḳṣ li-müstaḥilli’r-raḳṣ, Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 429, vr. 65^a.

Birgivî, Tarîkatü’l-Muhammediyye, İstanbul 1318, IV, 61.

Aziz Mahmud Hüdâyî, Keşfü’l-ḳınâʿ ʿan vechi’s-semâʿ, Süleymaniye Ktp., Lala İsmâil, nr. 190/1.

Ankaravî, Minḥâcü’l-fuḳarâ ve ḥüccetü’s-semâʿ, Bulak 1256, tür.yer.

Abdülahad Nûri, Risâle fî cevâzi’d-deverâni’s-sûfiyye, İstanbul, ts.

Kâtib Çelebi, Mîzânü’l-hak, İstanbul 1297, s. 201.

Harîrîzâde, Tibyân, I, vr. 343^a.

Abdülkerîm Celvetî, Risâle fî ḥaḳḳı’d-deverâni’ṣ-ṣûfiyye, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3632, vr. 311.

Abdülganî en-Nablusî, Risâle fî taḥḳīḳi’d-deverâni’ṣ-ṣûfiyye ve semâʿihim, Süleymaniye Ktp., Süleyman Paşa, nr. 392.

Saçaklızâde Mehmed, Risâle fi’r-raḳṣ, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 1915, vr. 5^b.

Tomar-Kādiriyye, s. 49, 56.

Tomar-Halvetiyye, s. 31, 60.

Abdülbâki Gölpınarlı, Mevlevî Âdâb ve Erkânı, İstanbul 1963, s. 85.

H. Kâmil Yılmaz, “Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin Semâ Risâlesi”, MÜİFD, IV (1986), s. 237-284.

Recep Uslu, “Devran Sürenindir…”, Yedi İklim, V/38, İstanbul 1993, s. 94-95.