DEVVÂNÎ

Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber kaynakların verdiği farklı bilgilere göre 827-830 (1424-1427) yılları arasındaki bir tarihte İran’ın Kâzerûn şehrine bağlı Devvân köyünde dünyaya geldi. Âlim ve soylu bir aileye mensup olduğu anlaşılan Devvânî’nin babası Es‘ad, Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin talebelerinden olup es-Sevâdü’l-aʿẓam adlı tefsirin müellifidir. Devvânî ilk tahsiline Kâzerûn’da başladı. Burada babasından sarf, nahiv, mantıkla bazı şer‘î ve aklî ilimleri okudu. Daha sonra Şîraz’a giderek pek çoğu Cürcânî’nin talebesi olan Safiyyüddin el-Îcî, Ebü’l-Mecd Abdullah el-Geylî, Mazharüddin Muhammed el-Kâzerûnî, Rükneddin Rûzbihân eş-Şîrâzî, Muhyiddin Muhammed el-Gûşekenârî, Hümâmeddin Gülbârî, Hasan Şah Bakkal ve Muhyevî Lârî gibi âlimlerden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Meşhur muhaddis İbn Hacer el-Askalânî’den doğrudan rivayette bulunduğunu bizzat kendisi ifade etmekte, talebesi Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi’ye verdiği icâzetnâmeden de döneminin tarikat ve tasavvuf erbabıyla yakın ilişki içinde olduğu, hatta hırka giydiği anlaşılmaktadır (İcâzetnâme, vr. 44^b-45^a). Kaynaklarda Molla Celâl, Celâl, Celâleddin ed-Devvânî şeklinde de anılan Devvânî, muhtemelen şeceresinin Hz. Ebû Bekir’e ulaşmasından dolayı eserlerinde “Sıddîkı” nisbesini kullanmıştır. Özellikle bazı yeni araştırmalarda Devvânî nisbesinin “Devânî” şeklinde okunması gerektiğine dair görüşler bulunmakla birlikte onun yaşadığı döneme yakın kaynaklar Devvânî telaffuzunu benimsemiştir.

Daha talebeliği sırasında üstün zekâsı, ilmi ve faziletiyle temayüz eden Devvânî’nin tahsilini tamamladıktan sonra Karakoyunlu Hükümdarı Cihan Şah’ın oğlu Ebû Yûsuf tarafından sadâret görevine getirildiği bilinmektedir. İlk müderrisliğine de Cihan Şah tarafından 1465 yılında Tebriz’de yaptırılan Gökmedrese’de (Muzafferiye Medresesi) başladığı bazı eserlerine bizzat koyduğu kayıtlardan anlaşılmaktadır (Şevâkilü’l-ḥûr, vr. 92^b). Akkoyunlular’ın Tebriz’i ele geçirmesinin ardından Irak’a giden Devvânî bir müddet sonra tekrar Şîraz’a dönerek bundan sonraki hayatının büyük bir kısmını burada geçirdi. Devvânî’nin bazı eserlerini Uzun Hasan ve Sultan Halil gibi Akkoyunlu hükümdarlarına ithaf etmesi onun bu hükümdarlarla iyi ilişkiler içinde bulunduğunu göstermektedir. 1478 yılında Akkoyunlu Devleti’nin başına geçen Sultan Yâkub, Devvânî’yi merkezi Şîraz olan Fars eyaleti kādılkudâtlığına tayin etmiş ve Devvânî muhtemelen Şîraz’dan kaçışına kadar bu görevde kalmıştır. Akkoyunlular’ın son dönemlerinde yaşanan siyasî karışıklık sırasında tahta geçen (1497) Göde Ahmed Bey Celâleddin ed-Devvânî’ye büyük saygı göstermekteydi. Ancak bu sultanın aynı yıl öldürülmesi üzerine o sırada Fars valisi bulunan Purnek Kasım Bey mallarını müsadere ederek Devvânî’yi hapsetti. Bir müddet sonra hapisten kurtulan Devvânî Şîraz’ı terketmek zorunda kaldı. Önce Fars eyaleti sınırları içindeki Lâr bölgesine, ardından Hürmüz Boğazı’ndaki Cerûn (Hürmüz) adalarına kaçtı. Tefsîru sûreti’l-Kâfirûn ve Şerḥu’l-ʿAḳāʾidi’l-ʿAḍudiyye adlı eserlerini bu adada yazdı (905/1499). Siyasî karışıklığın biraz durulması üzerine memleketine dönmek üzere buradan Kâzerûn’a doğru yola çıkan Devvânî, yolda ordusuna katıldığı Akkoyunlu Ebü’l-Feth Bey’den büyük saygı ve itibar gördü. Bu yolculuk sırasında doğum yeri olan Devvân’ın yakınındaki Fûliâbgîne mevkiinde hastalanarak 9 Rebîülâhir 908’de (12 Ekim 1502) vefat etti ve kendi köyünde halen mevcut olan mezara defnedildi. Devvânî’nin aynı yılın Receb ayı içinde öldüğü de rivayet edilir.

Kaynaklar, Devvânî’nin Abdülhâdî ve Sa‘deddin adlı iki oğlunun ve talebesi Muzafferüddin Ali eş-Şîrâzî ile evlenen bir kızının olduğunu nakletmektedir. Abdülhâdî babasından önce vefat etmiş, Sa‘deddin ise Şîraz’da eğitim ve öğretimle meşgul olmuştur.

Karakoyunlu ve Akkoyunlu devletleri zamanında yetişip önemli görevler üstlenen Devvânî yaşadığı yüzyılın büyük âlimlerinden biridir. Osmanlı Padişahı II. Bayezid ile mektuplaşarak onun iltifat ve hediyelerine mazhar olması (Feridun Bey, I, 364), eserlerinin vefatından önce başta İran ve Osmanlı toprakları olmak üzere İslâm dünyasının birçok yerinde tanınması, henüz kendisi hayatta iken şöhretinin yayıldığını göstermektedir. Bu şöhreti sebebiyle çeşitli İslâm ülkelerinden pek çok talebe kendisinden ilim tahsil etmek için Şîraz’a gelmiş, daha sonra bu öğrenciler vasıtasıyla oldukça geniş bir “Devvânî ekolü” oluşmuştur. Kaynaklarda birçok talebesinin adı zikredilmekle birlikte ilmî faaliyetlerini İran’da devam ettiren en meşhur talebelerinin Cemâleddin Mahmûd eş-Şîrâzî ile Kādî Mîr Hüseyin el-Yezdî olduğu söylenebilir. Safevîler’in İran’a hâkim olması üzerine buradan kaçarak İstanbul’a giden damadı Muzafferüddin Ali eş-Şîrâzî ile Hekimşah Muhammed el-Kazvînî de onun tanınmış öğrencilerindendir. Şîraz’a giderek Devvânî’den yedi yıl tahsil gördükten sonra İstanbul’a dönen, II. Bayezid döneminde Anadolu ve Rumeli kazaskerliği yapan Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi de hocasının eser ve görüşlerinin yaygınlaşmasında önemli rol oynamıştır.

Felsefî ve Kelâmî Görüşleri. Teftâzânî ve Seyyid Şerîf el-Cürcânî gibi büyük üstatlardan sonra gelmesine rağmen onlar kadar etkili bir şahsiyet olan Devvânî’nin bazı eserleri Osmanlı medreselerinde okutulmuş ve bunlar üzerinde birçok şerh ve hâşiye yazılmıştır. Felsefe ile kelâmın birleştirildiği dönemin bâriz özelliklerini taşıyan eserlerinin birçoğunda Eş‘arî kelâmının, Muhyiddin İbnü’l-Arabî’ye ait vahdet-i vücûd görüşünün ve işrak felsefesinin izlerini görmek mümkündür. Devvânî, tefsirle ilgili risâleleri dahil hemen her eserini kelâmî, felsefî ve tasavvufî bir zemine oturtmaya çalışmıştır. Düşüncelerinde çok defa kelâm ve tasavvuf yönü ağırlık kazandığı halde kendisinden sonra felsefeye ilgi duyanlar tarafından örnek alınmıştır. Devvânî’nin felsefeye ve özellikle işrak felsefesine olan ilgisi, daha ilmî hayatının başlarında iken Sühreverdî’nin Heyâkilü’n-nûr adlı eserini şerhetmesinden anlaşılmaktadır. Bundan başka Devvânî, işrak felsefesinin en önemli özelliklerinden biri olan İşrâkī sezgiyi de kabul etmekte, hatta hikmete ilişkin birçok meselenin bu sezgi olmadan anlaşılamayacağını savunmakta (Şevâkilü’l-ḥûr, s. 130, 149, 179) ve İşrâkıyye mensuplarını büyük övgü ile anmaktadır (Risâle-i Tehlîliyye, II, 25 vd.). Bunun yanında Meşşâî felsefeye de âlemin kıdemi gibi bazı konular hariç sert tenkitler yöneltmemekte, aksine birçok eserinde İbn Sînâ ve Fârâbî’nin fikirlerinden istifade etmesinin yanı sıra hükemânın nurlarını “nübüvvet kandili”nden aldıklarını söylemektedir (Risâle-i ʿAdâlet, s. 69; Aḫlâḳ-ı Celâlî, s. 33). Devvânî bu görüşlerinin yanında sudûr teorisi gibi çok tenkit edilen felsefî görüşleri bile benimsemiştir (Şevâkilü’l-ḥûr, s. 184). Gazzâlî’nin Tehâfütü’l-felâsife’sinde İslâm filozoflarını tekfir etmesine gerekçe olarak gösterdiği üç meseledeki görüşlerinden âlemin kıdemiyle ilgili olanını Devvânî de birçok eserinde reddetmiş, ancak Allah’ın cüz’iyyâtı bilmesi ve haşrin cismanîliği konularında Gazzâlî’den farklı düşünmüştür. Ona göre filozoflar Allah’ın bazı şeyleri bilmediğini söylememiş, sadece cüzleri kül (tümel) olarak bildiğini savunmuşlardır. Gazzâlî’nin tekfiri ise Allah’ın bazı şeyleri bilmediğini savunanlara yönelik olup İslâm filozoflarıyla ilgili değildir (Şerḥu’l-ʿAḳāʾid, s. 29-30). Benzer bir tavrı cismanî dirilişe dair tartışmalarda da göstererek buna inanmanın gerekli olduğunu ve inkâr edenin tekfir edileceğini belirtmekle birlikte İbn Sînâ’nın cismanî dirilişi felsefeye göre değil şeriata göre kabul ettiğini, ruhanî dirilişi ise felsefî metotla ispat ettiğini ve böylece felsefe ile şeriatı birleştirmek istediğini savunmuştur (a.g.e., s. 61, 63-64).

Devvânî, Allah’ın varlığını ve birliğini ispat etmek için aklî delile güvenmektedir (Risâle-i Tehlîliyye, s. 22). Bununla birlikte bir eserinde vahdâniyyetin akıl, nakil, çeşitli burhanlar ve keşfle sabit olduğunu, bu konuda şüphe edenlerin ise akıl eksikliği veya selim yaratılışlarının bozulması sebebiyle böyle düşündüklerini savunmaktadır (Risâle-i Ṣayḥa ve Ṣadâ, s. 139). İsbât-ı vâcib konusunda kaleme aldığı müstakil risâlelerden başka hemen her eserinde Allah’ın varlığı, birliği vb. hususlara yer vermesi Devvânî’nin bu konulara özel bir önem atfettiğini gösterir. Devvânî, isbât-ı vâcib konusunda hudûs ve imkân delillerinin her ikisini de kullanmakta ve imkân delilinin tek başına yetersiz olacağını savunmaktadır (er-Risâletü’l-ḳadîme fî is̱bâti’l-vâcib, s. 8).

Devvânî Allah’ın sıfatları konusunu birçok eserinde tartışmasına rağmen isbât-ı vâcib için benimsediği aklî metodun aksine sıfatların naklî delillerle ispat edilmesinin en sağlam yol olduğunu belirtmektedir (Risâle-i Tehlîliyye, II, 22-23). Sıfatların zât üzerine zâit olup olmadığı meselesinde ise bunun temel inanç konularından olmadığını, bu sebeple de iki görüşten birini benimseyenin tekfir edilemeyeceğini ifade eder; ayrıca bu konunun ancak keşf yoluyla anlaşılabileceğini söyler (Şerḥu’l-ʿAḳāʾid, s. 28). İhtiyarî fiiller mevzuunda gerçek etkenin Allah olduğunu, kulun ise sadece kesbde bulunduğunu kabul eden Devvânî, ilk dönemde yazdığı eserlerinde bu görüşün karşısında yer alan Mu‘tezile hakkında özellikle kulların fiilleriyle ilgili olarak ilhâd suçlamalarına varan çıkışlar yapmışsa da (Şevâkilü’l-ḥûr, s. 217) son eserlerinde daha mutedil bir tavır sergileyerek bu görüşte olanları tekfir etmenin uygun olmayacağını belirtmiştir (Şerḥu’l-ʿAḳāʾid, s. 79).

Eklektik görüşleri ahlâk ve siyaset düşüncesine de yansımış olan Devvânî, bu alanda felsefî muhteva itibariyle Nasîrüddîn-i Tûsî’yi ve onun Aḫlâḳ-ı Nâṣırî adlı eserini yakından takip etmiştir. Devvânî, bu konudaki en önemli eseri olan Aḫlâḳ-ı Celâlî’de felsefî ahlâkla dinî ahlâkın ıstılah ve muhtevalarını birleştirmiştir. Bunun neticesi olarak sırât-ı müstakīm ile özdeşleştirdiği felsefî ahlâktaki itidal anlayışı ve dinî bir kavram olan insanın yeryüzünde Allah’ın halifesi oluşu, Devvânî’nin ahlâk düşüncesinde önemli bir yer işgal eder (Aḫlâḳ-ı Celâlî, s. 20, 25 vd., 88; Risâle-i ʿAdâlet, s. 65). Kendisinden sonra Aḫlâḳ-ı Celâlî olarak şöhret bulan eserini Levâmiʿu’l-işrâḳ fî mekârimi’l-aḫlâḳ şeklinde adlandırması da onun tasavvufî ve İşrâkī bakış açısının sonucudur. Nitekim Devvânî bu kitabının girişinde ahlâk meselelerini ele alırken âyet ve hadislerle sahâbe, tâbiîn, din büyükleri ve işrak filozoflarından istifade edeceğini belirtmektedir (s. 17). Benzeri eklektik tavrı siyaset düşüncesinde de sürdüren Devvânî, daha önce fıkıhçıların yazdığı siyasetle ilgili eserlerle nasihatnâme ve siyâsetnâme türü kitaplarda işlenen meseleleri siyaset felsefesinin içinde ele almıştır.

Daha çok bir kelâmcı olarak tanınan Devvânî’nin Muhyiddin İbnü’l-Arabî’ye ve vahdet-i vücûd felsefesine olan alâkası onun ilginç ve farklı bir yönünü oluşturur. Devvânî, İbnü’l-Arabî’den büyük bir saygıyla bahsedip onu tekfir edenlere cevap vermekte (Risâle fî îmâni Firʿavn, s. 11), onun Firavun’un iman ettiğine dair düşüncesiyle gölge âlem, insân-ı kâmil, zuhûr, tevhid mertebeleri ve varlıkla ilgili görüşlerini savunmaktadır. Tasavvufa olan bu meyline rağmen muhtemelen İbn Miskeveyh’in Tehẕîbü’l-aḫlâḳ’ından etkilenerek uzlete çekilmeye karşı çıkışına ve böyle yapanları, ihtiyaçlarını sürekli başkalarına yüklediklerinden dolayı zulümde bulunduklarını söyleyerek tenkit edişine bakılırsa (Aḫlâḳ-ı Celâlî, s. 236-237; krş. İbn Miskeveyh, s. 49, 128-129), Devvânî’nin bu konudaki fikirlerinin pasif değil aktif, münzevi değil sosyal bir düzeyde olduğu söylenebilir. Esasen kendisinin sadâret, kadılık ve müderrislik görevleriyle geçen hayatı da onun inzivaya dayanan bir tasavvuf anlayışını benimsemediğini göstermektedir.

Devvânî İslâm düşüncesinin üç ana ekolünü oluşturan kelâm, felsefe ve tasavvufu birleştirmek istemekte ve ele aldığı konuları bu üç disiplinin metot ve görüşlerini dikkate alarak açıklamaya çalışmaktadır. Bundan dolayı zaman zaman bunlardan birine veya diğerine meyledebilmektedir. Daha sonraki dönemlerde eserlerinin rağbet görmesinin sebeplerinden biri de onun yer yer çatışan söz konusu bu üç düşünce ekolüne atıflarda bulunması, savunmalar yapması ve bunları birleştirme denemelerine girişmiş olmasıdır.

Tahsil hayatı, Sünnî bir hânedan olan Akkoyunlular tarafından getirildiği görevler, yetiştirmiş olduğu öğrenciler ve telif ettiği eserler itibariyle itikadda Eş‘arî ekolünün fikirlerini, fıkıhta Şâfiî mezhebinin görüşlerini benimsediği anlaşılan Devvânî’nin aslında bir Şiî olduğu, ancak takıyye gereği Sünnî görüşleri benimser göründüğü ileri sürülmüştür. Bu iddianın ispatı için de Devvânî’nin bazı eserlerinde yer alan bir kısım ibarelerin te’viline çalışılmış ve ispatı mümkün görünmeyen bazı rivayetlere dayanılmıştır (Nûrullah et-Tüsterî, II, 222-224). Ayrıca bazı son dönem Şiî müelliflerince Devvânî’ye nisbet edilen (meselâ bk. Bahrülulûm-i Tabatabâî, II, 141; Fursat-ı Şîrâzî, s. 310-311; Muhammed-i Ali Devvânî, VII/3-4, s. 452) Nûrü’l-hidâye adlı apokrif bir risâlenin de onun Şiîliğini ortaya koyan bir eser olduğu iddia edilmektedir. Muhteva, üslûp, kullanılan dil ve terimler açısından incelendiğinde söz konusu eserin Devvânî’ye ait olamayacağı ortaya çıkmaktadır. Devvânî’nin takıyye yapan bir Şiî olduğu iddiasını ilk defa ileri süren Mecâlisü’l-müʾminîn müellifinin, tezini güçlendirecek bir muhtevaya sahip böyle bir risâleye hiç temas etmemesi de Nûrü’l-hidâye’nin uydurma bir eser olduğu görüşünü desteklemektedir.

Eserleri. Devvânî’nin Arapça ve Farsça olarak kaleme aldığı, büyük bir kısmı günümüze ulaşmış olan çeşitli alanlardaki eserlerinin önemli bir bölümünü, kendisinden önce yazılmış bazı meşhur eserlerin şerh ve hâşiyeleri teşkil etmektedir. Bu eserlerin yazma nüshalarının çeşitli ülkelerdeki birçok kütüphanede bulunması, ayrıca büyük bir kısmının neşredilmiş olması onun eser ve fikirlerinin yaygınlığını ortaya koymaktadır. Devvânî’nin geniş bir liste oluşturabilecek olan eserlerinin en önemlileri aşağıdaki şekilde gruplandırılabilir:

Tefsir. Devvânî’nin Kur’an’ın tamamını kapsayan bir tefsiri yoktur. Ancak onun Kâfirûn, İhlâs, Felak ve Nâs gibi “kul” lafzıyla başlayan bazı küçük sûrelerin tefsirlerinden oluşan ve “Tefsîrü’l-kalâkil” diye anılan küçük risâleleri yanında bazı âyetlere istinat ederek önemli kelâmî ve fıkhî konuları tartıştığı müstakil risâlelerinin de bulunduğu bilinmektedir (Nûrullah et-Tüsterî, II, 227; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 447, 449, 457, 850).

1. Tefsîru sûreti’l-Kâfirûn. Devvânî’nin Cerûn adalarında iken yazdığı bu risâle Seyyid Ahmed Toyserkânî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (S̱elâs̱ü Resâʾil içinde, Meşhed 1411, s. 35-74). Cevdet Akbay, yüksek lisans tezi olarak hazırladığı Celâleddin ed-Devvânî ve Tefsîru Ḳul Yâ Eyyühe’l-Kâfirûn adlı çalışmasında müellifin hayatını, ilmî şahsiyeti ve eserlerini incelemiş, daha sonra da söz konusu risâlenin Âtıf Efendi (nr. 2793), Köprülü (nr. 1602) ve Süleymaniye (Hacı Mahmud Efendi, nr. 385) kütüphanelerindeki nüshalarına dayanarak eserin edisyon kritiğini gerçekleştirmiştir (İstanbul 1987, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). Devvânî’nin bu risâlesi, müellifin tefsire dair iki eseri üzerinde bir çalışma yapan Mehnâz-ı Abbâsî tarafından Farsça’ya tercüme edilmiştir (Berresî-yi Baḫşî ez Âs̱âr-ı Tefsîrî-yi Celâleddîn-i Devânî içinde, s. 34-140).

2. Tefsîru sûreti’l-İḫlâṣ. Süleymaniye Kütüphanesi’nde çeşitli nüshaları bulunan (meselâ bk. Hamidiye, nr. 1441, vr. 131^b-137^b) bu küçük risâle Toyserkânî tarafından neşredilmiştir (er-Resâʾilü’l-muḫtâre içinde, İsfahan 1405, s. 35-61).

3. Tefsîru âyeti “Yâ benî Âdeme ḫuẕû zîneteküm”. A‘râf sûresinin 31. âyetinin tefsiri olan ve Süleymaniye Kütüphanesi’nde nüshası bulunan (Esad Efendi, nr. 1143, vr. 83^b-89^a) bu risâle de Mehnâz-ı Abbâsî tarafından tahkik edilerek Farsça’ya çevrilmiştir (Berresî-yi Baḫşî ez Âs̱âr-ı Tefsîrî-yi Celâleddîn-i Devânî içinde, s. 142-216).

Kelâm. 1. Şerḥu’l-ʿAḳāʾidi’l-Aḍudiyye. Eş‘arî kelâmcılarından Adudüddin el-Îcî’nin el-ʿAḳāʾidü’l-ʿAḍudiyye adlı risâlesine yapılan şerhtir. Müellifin en meşhur eserlerinden biri olan bu şerhe çeşitli hâşiyeler yazılmıştır (bk. el-AKĀİDÜ’l-ADUDİYYE). Osmanlı medreselerinde uzun müddet ders kitabı olarak okutulan eser Siyâlkûtî, Gelenbevî ve Edirnevî hâşiyeleriyle birlikte birkaç defa yayımlanmıştır. Eserin Serbestzâde Ahmed Hamdi (ö. 1939) tarafından yapılan bir Türkçe tercümesi de bulunmaktadır (Trabzon 1309, 1310, 1311).

2. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’t-Tecrîd. Bu başlık, Nasîrüddîn-i Tûsî’nin kelâm ilmine dair Tecrîdü’l-kelâm adlı eserine Ali Kuşçu tarafından yazılan eş-Şerḥu’l-cedîd üzerine Devvânî’nin kaleme aldığı üç hâşiyenin (el-Ḥâşiyetü’l-ḳadîme, el-Ḥâşiyetü’l-cedîde, el-Ḥâşiyetü’l-eced) ortak adıdır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 349-350). Devvânî’nin söz konusu şerhe yazdığı ilk hâşiyesine, çağdaşı Sadreddîn-i Şîrâzî’nin aynı şerhe yazdığı bir hâşiye ile itirazda bulunmasıyla bu iki müellif arasında başlayan ilmî tartışma, her iki âlimin aynı esere birden fazla hâşiye yazması sonucunu doğurmuştur (ayrıca bk. TECRÎDÜ’l-KELÂM).

3. Risâle fî is̱bâti’l-vâcib. Devvânî’nin Allah’ın varlığı konusunu işleyen ve aynı adla anılan iki risâlesinden birincisine er-Risâletü’l-ḳadîme fî is̱bâti’l-vâcib, ikincisine er-Risâletü’l-cedîde fî is̱bâti’l-vâcib adı verilmiştir. Yazma nüshalarının bazısında Yâkub Bahadır Han’a, bazısında ise Osmanlı Sultanı II. Bayezid’e ithaf edildiği belirtilen er-Risâletü’l-ḳadîme basılmıştır (İstanbul, ts.). İki bölüm ve bir hâtimeden ibaret olan eserin isbât-ı vâcib konusuna yeni bir şey kattığını söylemek pek mümkün değilse de imkân delili ile devir ve teselsülün iptali konusunda daha önce söylenenleri bir araya getirmesi, eksik olan hususları tamamlaması, bazı zayıf noktaları takviye etmesi sebebiyle başarılı bir eser kabul edilmektedir. Fahreddin er-Râzî ve onu takip eden kelâmcılardan nakillerin yapıldığı risâlenin pek çok şerh ve hâşiyesi bulunmaktadır (bk. Topaloğlu, s. 119-120). Eserin geniş bir ilgiyle karşılanmasında, müellifinin şöhreti yanında konusunda ilk müstakil eser hüviyeti taşımasının rolü büyüktür. Risâle Seyyid Muhyiddin Sâcidî tarafından yüksek lisans tezi olarak tahkik edilmiştir (Tahran, ts., Dânişkede-i İlâhiyyât ve Maârif-i İslâmî Ktp., nr. 492). Risâle fi’l-mebdeʾi’l-evvel ve ṣıfâtih ve esmâʾih adını taşıyan ve er-Risâletü’l-cedîde fî is̱bâti’l-vâcib diye tanınan ikinci risâle ise sadece isbât-ı vâcib konusunu değil klasik bir kelâm kitabının ilâhiyyât bölümünde yer alması gereken meselelerin hemen hepsini ihtiva etmektedir. Bu risâle de Ali Rızâ Celâlî tarafından yüksek lisans tezi olarak tahkik edilmiş (Tahran 1369 hş., Medrese-i Âlî-i Şehîd Mutahharî Ktp., nr. 14), ayrıca Farsça’ya kısmî tercümeleri yapılmıştır (İsmâil Vâiz Cevâdî, s. 341-347; Münzevî, II, 730). Eserin Abdülkādir el-Cezâirî’ye ait bir şerhi Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Fâtih, nr. 3031).

4. Risâle fî îmâni Firʿavn. Ölüm anında veya bir felâketle karşılaştıktan sonra iman etmenin geçerli olup olmadığı şeklindeki kelâmî münakaşanın işlendiği bu eserde Devvânî be’s halindeki imanın makbul olduğunu, dolayısıyla Firavun’un da imanlı olarak öldüğünü ileri süren Muhyiddin İbnü’l-Arabî ile aynı kanaati paylaşmaktadır. Risâlede, bu fikri destekler mahiyette bulduğu Yûnus sûresinin 90. âyetini ele alan müellif bazı aklî delillerle de görüşünü güçlendirmeye çalışmaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi’nde pek çok yazma nüshası bulunan esere (TÜYATOK, IV, nr. 2339) Ali el-Kārî Ferrü’l-ʿavn min müddeʿî îmâni Firʿavn adıyla bir reddiye yazmıştır. Bu iki eserin İbnü’l-Hatîb tarafından gerçekleştirilmiş tahkikli bir neşri bulunmaktadır (Kahire 1964).

5. Risâle fî (mesʾeleti) ḫalḳi’l-aʿmâl. İnsan fiillerinin Allah tarafından yaratılmış olduğu görüşünü işleyen küçük bir risâledir. Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan üç nüshasına (Ayasofya, nr. 399; Lâleli, nr. 2433; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 1129) dayanılarak İlyas Üzüm tarafından yüksek lisans tezi olarak tahkik edilen bu risâle (Celâleddin ed-Devvânî ve er-Risâle fî mes’eleti halki’l-a’mâl Adlı Eseri, İstanbul 1985, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), ayrıca Toyserkânî tarafından da tahkik edilerek yayımlanmıştır (er-Resâʾilü’l-muḫtâre içinde, İsfahan 1405, s. 67-76).

6. ez-Zevrâʾ ve’l-Ḫavrâʾ. Kelâmcı, filozof ve sûfîlerin mebde ve meâdla ilgili görüşlerini İşrâkī bakış açısından tenkide tâbi tutan eserin çeşitli baskıları vardır (meselâ İstanbul 1286; Kahire 1326).

7. Risâle fi’r-rûḥ. Süleymaniye Kütüphanesi’nde nüshaları bulunan eseri (Hafîd Efendi, nr. 443, vr. 22^b-31^a; Yazma Bağışlar, nr. 606, vr. 7^a-9^b) M. Zâhid Kevserî neşretmiştir (Kahire 1366/1947; Erzurum 1979). Ayrıca eserin Ali b. Ömer ile (Diyanet İşleri Başkanlığı Ktp., nr. 195, vr. 2^b-9^a) Abdülaziz Mecdi Tolun (Ankara Millî Kütüphane, nr. FB 587, vr. 1^b-5^b) tarafından yapılmış iki Türkçe tercümesi vardır.

Felsefe-Mantık. 1. Şevâkilü’l-ḥûr fî şerḥi Heyâkili’n-nûr. Sühreverdî el-Maktûl’ün Heyâkilü’n-nûr adlı eseri üzerine kaleme alınmış bir şerh olup müellif nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Ayasofya, nr. K 2332). İlk defa Muhammed Abdülhak ve Muhammed Yûsuf Kokan’ın (كوكن) tahkikiyle yayımlanmıştır (Madras 1953). Eserin Toyserkânî tarafından yapılan bir başka neşri de vardır (S̱elâs̱ü resâʾil içinde, Meşhed 1411, s. 99-261). Şevâkilü’l-ḥûr’a, Devvânî’nin bazı eserlerine reddiyeleri bulunan çağdaşı Gıyâseddin Mansûr eş-Şîrâzî tarafından İşrâḳu Heyâkili’n-nûr li-keşfi ẓulumâti’l-ġurûr adıyla bir reddiye yazılmıştır. Bu eseri Nâsır Muhammedî yüksek lisans tezi olarak tahkik etmiştir (I-II, Tahran 1369 hş., Medrese-i Âlî-i Şehîd Mutahharî Ktp., nr. 181).

2. Şerḥu Tehẕîbi’l-manṭıḳ ve’l-kelâm. Teftâzânî’ye ait Tehẕîbü’l-manṭıḳ ve’l-kelâm’ın mantık kısmının tamamlanmamış şerhidir. Üzerine pek çok âlim tarafından hâşiyeler yazılan eserin (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 515-516) çok sayıdaki yazma nüshası (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Mihrişah Sultan, nr. 330; Hamidiye, nr. 815; Lâleli, nr. 2635) yanında çeşitli baskıları da bulunmaktadır (Leknev 1288, 1293; İstanbul 1305, 1312).

3. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’ş-Şemsiyye. Ali b. Ömer el-Kâtibî’nin mantığa dair eş-Şemsiyye adlı risâlesine Kutbüddin er-Râzî tarafından Taḥrîrü’l-ḳavâʿidi’l-manṭıḳıyye fî Şerḥi’ş-Şemsiyye ismiyle yazılan şerhin “Tasavvurât” bölümünün hâşiyesidir. Eser birçok defa basılmıştır (İstanbul 1290, 1292, 1307, 1309; Kahire 1323, 1328).

Tasavvuf ve Edebiyat. 1. Risâle-i Ṣayḥa ve Ṣadâ. Allah’ın birliği, isimleri, sıfatları ve bunların tecellisiyle ilgili bazı meselelerin ele alındığı risâle Muhammed Rızâ Ezhârî tarafından neşredilmiştir (Faṣlnâme-i Mişkât, sy. 29 içinde, Meşhed 1369 hş., s. 137-147).

2. Şerḥ-i Rubâʿiyyât. Devvânî’nin, bazı tasavvufî rubâîlerini şerhederek Osmanlı Padişahı II. Bayezid’e ithaf ettiği bir eseri olup çeşitli neşirleri bulunmaktadır (meselâ nşr. Mehdî Dehbâşî, Tahran 1368 hş./1990; Zuhûrüddin Ahmed, Quarterly Research Journal, Lahor 1990, XII/1-4, s. 89-116).

3. Şerḥ-i Yek Ġazel-i Ḫâce Ḥâfıẓ. Devvânî bu risâlesinde Hâfız-ı Şîrâzî’ye ait bir gazeli şerhederken kendi tasavvufî görüşlerine de yer vermiştir. Armaġān’da (Tahran 1319 hş., y. 21, sy. 7, s. 365-368; sy. 10, s. 537-546) yayımlanan risâle Necîb Mâyil-i Herevî tarafından da neşredilmiştir (Der Şebistân-ı ʿİrfân, Mecmûʿa-i Resâʾil-i Fârisî ez Pîrân-ı Îrân, Tahran 1369 hş., s. 227-249).

4. Şerḥ-i Beytî ez Gülşen-i Râz. Şebüsterî’nin ünlü eseri Gülşen-i Râz’ın bir beytinin şerhi olup İsmâil Vâiz Cevâdî tarafından yayımlanmıştır (Tahran 1342 hş., Taḥḳīḳ der Mebde-i Âferîneş, I/9, s. 13-25).

Ahlâk. 1. Aḫlâḳ-ı Celâlî. Asıl adı Levâmiʿu’l-işrâḳ fî mekârimi’l-aḫlâḳ iken sonraları Aḫlâḳ-ı Celâlî ismiyle meşhur olan eserin özellikle Hindistan’da birçok baskısı yapılmıştır (Kalküta 1810; Leknev 1283, 1296, 1302, 1309, 1316, 1334, 1337; Bombay, ts.; Lahor 1923).

2. Risâle-i ʿAdâlet. Devvânî’nin bu adı taşıyan iki risâlesi İran’da birkaç defa neşredilmiştir (meselâ nşr. İsmâil Vâiz Cevâdî, Taḥḳīḳ der Mebde-i Âferîneş, I/1, Tahran 1342, s. 13-23; Necîb Mâyil-i Herevî, Mecmûʿa-i Resâʾil-i Ḫaṭṭî-yi Fârsî içinde, Meşhed 1368, I, 60-72).

Diğer Konulardaki Eserleri. 1. Ünmûẕecü’l-ʿulûm. Devvânî’nin usûl-i hadis, fıkıh, ilm-i hilâf, kelâm-felsefe, tıp, tefsir, hendese, hey’et, mantık ve aritmetik gibi çeşitli ilimlere dair bazı mütalaalarını ihtiva eden eser, mukaddimesinde verilen otobiyografik bilgiler bakımından ayrı bir önem taşır. Ünmûẕecü’l-ʿulûm Toyserkânî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (S̱elâs̱ü resâʾil içinde, Meşhed 1411, s. 263-340).

2. ʿArżnâme. 1476 yılında Fars eyaleti valisi Sultan Halil’in huzurunda Şîraz’da düzenlenen bir geçit törenine katılan müellifin bu törende gördüklerini yazmasıyla oluşan eser, Akkoyunlu dönemi askerî ve idarî teşkilâtıyla ilgili önemli kaynaklardan biri olarak kabul edilir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde Devvânî’nin talebesi Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi hattıyla bir nüshası bulunan (Revan Köşkü, nr. 2042, vr. 13^b-33^a) ʿArżnâme ilk defa Kilisli Rifat (Millî Tetebbûlar Mecmuası, II/5 [İstanbul 1311], s. 273-305, 385-386), daha sonra da Îrec Efşâr tarafından (Tahran 1335 hş.) yayımlanmıştır. V. Minorsky eseri İngilizce’ye özet halinde tercüme edip değerlendirmiştir (“A Civil and Military Review in Faris in 881/1476”, BSOAS, X/1 [London 1939], s. 141-178).

3. Risâle der Dîvân-ı Meẓâlim. Halkın şikâyetlerini dinlemek ve bunların giderilmesi için gerekli tedbirleri almakla görevli, devlet başkanınca teşkil edilecek özel bir divanın lüzumunu şer‘î ve aklî deliller ışığında savunan bu risâle, A. Cevdet Paşa tarafından şer‘iyye mahkemeleri yanında nizâmiye mahkemelerinin de kurulabileceğini gösteren klasik bir metin telakki edilmiş, bu mahkemelerin kurulması fikrine karşı ilmiye sınıfından gelebilecek tepkileri önlemek maksadıyla özet olarak tercüme edilip Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye’nin bir toplantısında okunmuştur. Söz konusu tercüme Tezâkir’de bulunmaktadır (IV, 85-90).

Klasik kaynaklar, Devvânî’nin bu eserlerinden başka sayıları azımsanmayacak irili ufaklı bazı eserleri de ona nisbet etmektedir (Devvânî’ye nisbet edilen bu eserlerle genel olarak onun eser ve görüşleriyle ilgili daha geniş bilgi için bk. Harun Anay, Celâleddin Devvânî, Hayatı, Eserleri, Ahlâk ve Siyaset Düşüncesi, doktora tezi, İstanbul 1993, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).

Literatür. Devvânî’nin eserleri hakkında yapılan ve yukarıda belirtilen tahkik, inceleme ve lisans üstü çalışmaları yanında onun muhtelif yönlerini ele alan bazı ilmî araştırmalar da bulunmaktadır. Bunlar arasında Ali Devvânî’nin eseriyle (Şerḥ-i Zindegânî-yi Celâleddîn-i Devânî, Kum 1375) Ali Şehbâzî’nin doktora tezini (Molla Celâleddîn-i Devânî ve Berresî-yi Aḫvâl ü Âs̱âr-ı Û, Tahran 1363 hş., Dânişkede-i İlâhiyyât ve Maârif-i İslâmî Ktp., Dânişgâh-ı Tahran, nr. 166-D), Devvânî’nin hayatı ve eserleri hakkında yapılan incelemeler olarak kaydetmek gerekir. Bunlardan başka Muhammed Hasan Halîl Ebû Hatab, Devvânî’nin kelâmla ilgili görüşlerini (Celâleddîn ed-Devvânî el-Mütekellim, Kahire 1982, Külliyyetü Usûliddîn, Câmiâtü’l-Ezher Ktp., nr. 1459), Muhammed Enzârü’l-Hak ise onun sosyal felsefeye katkılarını (A Critical Study of Jalâl al-Dîn al-Dawwânî’s Contribution to Social Philosophy, Aligarh Muslim University) doktora tezlerinde incelemişlerdir (son tez için bk. Muhammed Âdil Usmânî, A Bibliography of Doctoral Dissertations on Islam, Karachi 1985, s. 95). Devvânî ile ilgili olarak yazılan makalelerden, Mehmet Ali Ayni’nin Devvânî’nin idealist görüşlerini inceleyen yazısı ile (“Noté sur l’idéalisme de Djelaleddin Davânî”, Revue néo-scolastique de philosophie, [Paris] 1931, XXXIII, 236-240) M. Gazi’nin Devvânî’nin siyasetle ilgili düşüncelerini ele alan makalesi (“Political Thought of Jalâl al-Dîn Dawwânî”, Journal of Pakistan Historical Society, Karachi 1977, II, 139-149) kayda değer mahiyettedir.

BİBLİYOGRAFYA

Devvânî, Ünmûẕecü’l-ʿulûm (nşr. S. A. Toyserkânî, S̱elâs̱ü resâʾil içinde), Meşhed 1411, s. 275-279.

a.mlf., Şevâkilü’l-ḥûr (nşr. S. A. Toyserkânî, a.e. içinde), s. 130, 149, 179, 184, 209, 217; a.e., Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2332, vr. 92^b.

a.mlf., İcâzetnâme, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3733, vr. 40^b-46^a.

a.mlf., Şerḥu’l-ʿAḳāʾid, İstanbul 1305, s. 4-5, 28-30, 53, 61, 63-64, 79.

a.mlf., Risâle fî ḫalḳi’l-aʿmâl (nşr. İlyas Üzüm, yüksek lisans tezi, 1985), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 11, 21.

a.mlf., er-Risâletü’l-cedîde fî is̱bâti’l-vâcib, Süleymaniye Ktp., Mihrişah Sultan, nr. 442, vr. 110^b, 113^a, 118^a.

a.mlf., er-Risâletü’l-ḳadîme fî is̱bâti’l-vâcib, İstanbul, ts., s. 8.

a.mlf., Risâle fî îmâni Firʿavn (nşr. İbnü’l-Hatîb), Kahire 1964, s. 11.

a.mlf., Şerḥ-i Beytî ez Gülşen-i Râz, Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1468, vr. 324^a.

a.mlf., Aḫlâḳ-ı Celâlî, Leknev 1302/1884, s. 17, 20, 25, 33, 88, 236-237.

a.mlf., Risâle-i Ṣayḥa ve Ṣadâ (nşr. Muhammed Rızâ Ezhârî, Faṣlnâme-i Mişkât, sy. 29 içinde), Meşhed 1369, s. 139, 141.

a.mlf., Risâle-i Tehlîliyye (nşr. S. A. Toyserkânî, Mecmûʿa-i Resâʾil-i Ḫaṭṭî-yi Fârsî içinde), Meşhed 1368, II, 22-23, 25, 28-32.

a.mlf., Risâle-i ʿAdâlet (nşr. Necîb Mâyil-i Herevî, a.e. içinde), Meşhed 1368, I, 65, 69.

a.mlf., Tefsîru sûreti’l-İḫlâṣ (nşr. S. A. Toyserkânî, er-Resâʾilü’l-muḫtâre içinde), İsfahan 1405, s. 38.

Risâle-i Nûrü’l-hidâye (nşr. S. A. Toyserkânî, a.e. içinde), İsfahan 1405, s. 109-128.

İbn Miskeveyh, Tehẕîbü’l-aḫlâḳ, s. 49, 128-129.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, IV, 133.

Ali Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-nefâʾis (trc. Muhammed Fahrî Herâtî – Hakimşah Muhammed Kazvînî, nşr. Ali Asgar Hikmet), Tahran 1323 hş., s. 141, 309-311.

Hândmîr, Ḥabîbü’s-siyer, III, 111-112.

Emîn-i Ahmed-i Râzî, Heft İḳlîm, Tahran, ts. (Kitâbfurûşî-yi Ali Ekber İlmî), I, 178-180.

Ma‘sûm Ali Şah, Ṭarâʾiḳ, I, 378.

Taşköprizâde, eş-Şeḳāʾiḳ, s. 137, 149, 290-295, 329-331, 356.

Sâm Mirza, Tuḥfe-i Sâmî, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4241, vr. 50^a-51^b.

Âşık Çelebi, Meşâirü’ş-şuarâ, vr. 101^a, 260^a-262^b.

Hasan-ı Rûmlû, Aḥsenü’t-tevârîḫ (nşr. C. N. Seddon), Kalküta 1931, s. 71-72, 82, 189-190.

Feridun Bey, Münşeât, I, 270-271, 364.

Mecdî, Şekāik Tercümesi, I, 308-311, 341-342.

Kummî, Ḫulâṣatü’t-tevârîḫ (nşr. İhsan İşrâkī), Tahran 1359 hş., I, 78-79, 84.

Hoca Sâdeddin, Tâcü’t-tevârîh, II, 477, 554, 556, 565, 567, 572-573.

Nûrullah et-Tüsterî, Mecâlisü’l-müʾminîn, Tahran 1365 hş., II, 221-229.

Muhyî-yi Gülşenî, Menâkıb, s. 41-44.

Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâʾire, I, 232-233.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 35-40, 92-93, 243-244, 346-351, 447, 449-450, 457, 515-516, 850, 877-878; II, 1043, 1063-1064, 1116-1117, 1144, 1537-1539.

Bahrülulûm-i Tabatabâî, Ricâlü’s-seyyid Baḥri’l-ʿulûm: el-Fevâʾidü’r-ricâliyye (nşr. M. Sâdık Bahrülulûm – Hüseyin Bahrülulûm), Tahran 1363 hş., II, 141-143.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, II, 130.

Cevdet, Tezâkir, IV, 85-91.

Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, Kum 1391, II, 239-244.

Rieu, Catalogue, II, vr. 442^b, 828^b.

TÜYATOK, I, nr. 10, 117-119, 122-124, 250-259, 275-278, 859-861, 1005-1008; IV, nr. 2339.

Brockelmann, GAL, II, 217-218; Suppl., II, 306-309.

Îrec Efşâr v.dğr., Fihrist-i Kitâbḫâne-i Meclis-i Şûrâ-yı Millî, Tahran 1325 hş., XI, 1-4, 117-121, 176-177, 232-233, 237-238.

Îrec Efşâr, Fihrist-i Maḳālât-ı Fârsî, Tahran 1348 hş., I, 527, 832, 851-852; II, 18, 22-23, 156, 573-575.

Münzevî, Fihrist, I, 650; II, 730, 771, 808, 810, 1069, 1084, 1672-1673.

Hânbâbâ, Fihrist, I, 193-194; V, 5341.

Fursat-ı Şîrâzî, Âs̱âr-ı ʿAcem, Tahran 1362 hş., s. 309-311.

Mehnâz-ı Abbâsî, Berresî-yi Baḫşî ez Âs̱âr-ı Tefsîrî-yi Celâleddîn-i Devânî (doktora tezi), Kütübhâne-i Dânişkede-i İlâhiyyât ve Maârif-i İslâmî Dânişgâh-ı Tahran, nr. 499-F.

Bekir Topaloğlu, İslâm Kelâmcıları ve Filozoflarına Göre Allah’ın Varlığı (İsbât-ı Vâcib), Ankara 1981, s. 117-121.

Muhammed-i Ali Devânî, “Risâleʾî der Şerḥ-i Ḥâl-i Celâleddîn-i Devânî” (nşr. Muzaffer Bahtiyâr), Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât ve ʿUlûm-i İnsânî, VII/34, Tahran 1349, s. 447-457.

İ. Vâiz Cevâdî, “Risâle-i İs̱bâtü’l-vâcib-i Cedîd-i ʿAllâme Devânî”, Mecelle-i Vaḥîd, V/4, Tahran 1347 hş., s. 341-347.

Muammer Eroğlu, “Devvânî”, İA, III, 565.

Ann K. S. Lambton, “al-Dawānī”, EI² (İng.), II, 174.