Dİ‘BİL

148’de (765) Kûfe’de veya Habur nehri kıyısındaki Karkīsiye’de, Huzâa kabilesine mensup şair bir aile içinde dünyaya geldi. Orta seviyede bir şair olan babasından başka amcası Abdullah ve amcasının oğlu Ebü’ş-Şîs lakabıyla bilinen Muhammed b. Abdullah, kardeşleri Ali ve Rezîn, oğulları Hüseyin ve Ali de şairdi. Adının Muhammed, Hasan veya Abdurrahman olduğu da söylenir. Di‘bil çok genç yaşta ders halkalarına devam etti ve erken bir çağda şiir söylemeye başladı. Gençliğinde bayağı ve sefih kimselerle düşüp kalkması, onlarla birlikte kavgalara, soygun ve yağmalara katılması, tabiatında sertlik ve kötülüğe karşı bir meyil bulunduğunu göstermektedir. Bu durumun, daha sonra Di‘bil’i asrının en büyük hiciv şairi olmaya yönelttiği söylenebilir. Erken yaşlarda adının bir cinayete karıştığı ve bu yüzden Kûfe’den kaçtığı yolunda rivayetler vardır.

Di‘bil 169 (785) veya 170 (786) yılında Bağdat’a gitti, orada tanıştığı şair Müslim b. Velîd’in sanat anlayışından çok faydalandı. Bağdat’ta şöhretini duyan Hârûnürreşîd kendisini takdir ederek ikram ve ihsanlarda bulundu. Daha sonra Tohâristan Valisi Fazl b. Abbas b. Ca‘fer el-Huzâî’nin yanına gitti; vali kendisine daha önce hocalık yapmış olan Di‘bil’e ihsanda bulundu ve onu Tohâristan kasabalarından Simincân’a âmil tayin etti (789). 791 yılına kadar burada kalan Di‘bil, muhtemelen Fazl b. Abbas’la arası açıldığı için Bağdat’a dönüp oraya yerleşti. Bağdat’ta bir müddet Ebû Nüvâs, hocası Müslim b. Velîd, Ebü’ş-Şîs ve kardeşi Rezîn’in de bulunduğu sohbet meclislerine katıldı; ardından hocasının Cürcân’a tayin edilmesi üzerine (196/812) oraya giderek onun hakkında kasideler yazdı. Müslim b. Velîd’in Merv’e geçip Vali Fazl b. Sehl’in yanında itibar görmesi üzerine Di‘bil’in de oraya gittiği, ancak bir müddet sonra kıskançlık yüzünden veya başka bir sebeple hocası Müslim aleyhinde manzum bir mektup yazıp valiye verdiği de kaydedilmektedir.

198 (813) yılında hacca giden Di‘bil Bağdat’a dönmeyip Mısır’a, Vali Muttalib b. Abdullah el-Huzâî’nin yanına gitti; kendisine ihsanlarda bulunan Muttalib onu Asvan’a âmil tayin etti. Bağdat’tan uzak bu beldede gurbet hayatı yaşayan şair sıla hasretiyle ilgili en meşhur şiirlerini burada yazmıştır. Bir müddet sonra Muttalib’le arası açıldığından onu da ağır bir dille hicvetmiş, bunun üzerine görevinden alınmıştır.

Di‘bil buradan Horasan’a, Me’mûn’un ve İsnâaşeriyye’nin sekizinci imamı Ali er-Rızâ’nın yanına gitti; Hz. Ali soyunun başına gelen felâketleri dile getirdiği meşhur “Tâiyye” kasidesini onlara sundu. Me’mûn kendisine Ali er-Rızâ adına bastırmış olduğu paralardan 10.000 dirhem verdi, Ali er-Rızâ da elbiselerinden bir takımını hediye etti. Rivayete göre Kum halkı bu elbiseyi 30.000 dirhem, Ali er-Rızâ adına bastırılan paraların her bir dirhemini de 10.000 dirhem karşılığında ondan almıştır. Ayrıca İbnü’l-Mu‘tezz’in kaydettiğine göre Kum halkı kendisine her yıl 50.000 dirhem vermeyi de kararlaştırmıştı. Fakat çok geçmeden Ali er-Rızâ Tûs’ta vefat edince Hârûnürreşîd’in kabrinin yanına defnedildi. Aşırı derecede bir Şiî olan şair buna kızmış ve yükselmesini sağlayan ilk hâmisi Hârûnürreşîd hakkında mezhep taassubundan dolayı çok ağır ifadelerin yer aldığı bir şiir söylemiştir.

İkinci Abbâsî Halifesi Mansûr zamanında (754-775) doğan ve dokuz halife döneminde yaşayan Di‘bil ömrünün çoğunu Bağdat’ta geçirmiş, Mısır, Suriye ve Irak gibi birçok İslâm ülkesini dolaşmıştır. Gezdiği bu yörelerde kasideler söyleyip câize aldığı halife, vali, kumandan ve ileri gelen devlet adamlarının hemen hepsini hicvetmiştir. Bu durumu onun vefasızlığı ile açıklayanlar olduğu gibi devrin idarecilerinin Ehl-i beyt’e karşı yaptığı haksızlıklardan dolayı bir tepki şeklinde yorumlayanlar da vardır. Di‘bil’i 246 (860) yılında, ağır şekilde hicvettiği Abbâsî emîrlerinden Mâlik b. Tavk öldürtmüştür. Ölüm tarihi 244 (859) olarak da geçer; ayrıca ölüm sebebi hakkında değişik rivayetler vardır.

Samimi bir İmâmiyye mensubu olan Di‘bil’in Ehl-i beyt hakkında birçok şiiri vardır. Bunlarda Hz. Ali’nin üstün faziletlerini ve Hz. Hüseyin’in yaşadığı trajediyi çok güzel tasvir etmiştir. Şiirin her türünü deneyen sanatkâr, kelimelerin seçiminde ve edebî sanatların kullanımında büyük bir titizlik gösterir. Bu sebeple edebî sanatlara dair kitaplarda onun şiirlerinden bir hayli örnek bulunmaktadır. Şiir tenkitçilerine göre Di‘bil mûcit, fasih ve tekellüfsüz (matbû) bir şairdir. Abbâsîler devrinin tanınmış şairlerinden Buhtürî’ye göre hocası Müslim b. Velîd’den daha üstündü. Eski Arap şiirinin onunla son bulduğunu söyleyenler de vardır. Ayrıca meşhur şair Ebû Nüvâs’ın Di‘bil’i övmesi, Hârûnürreşîd’in kendisine ilgi göstermesi ve Me’mûn’un şiirlerini beğendiğini söylemesi onun önemli bir şair olduğunun bir başka göstergesidir.

Sanat açısından değeri çok yüksek kasideleri bulunmakla birlikte Di‘bil daha çok hicivleriyle ün yapmıştır. Özellikle hicivlerindeki acımasızlığı ve ağır ifadeleri onun karakterini yansıtması bakımından önemlidir. Ehl-i beyt hakkında söylediği “Tâiyye”, Arap şiirinin en güzel kaside örneklerinden kabul edilir, hatta İmruülkays b. Hucr’ün muallakasından daha meşhur olduğu söylenir. Devrinin ünlü şairlerinden Ebû Sa‘d el-Mahzûmî ve Ebû Temmâm’la da karşılıklı hicviyeleri bulunan Di‘bil’in hicivleri o dönemde ün kazanmışsa da sonraları sanatkârın adının kötüye çıkmasına ve şiirlerinin ihmal edilmesine sebep olmuştur. Zira onun sınır tanımayan hiciv anlayışı, kendisine iyilik eden herkesi, hatta hanımını, kardeşi Rezîn’i, Kum halkını ve tanıdığı bütün insanları hicvedecek kadar insaf ölçüsünü aşmıştı.

Di‘bil’in hadis rivayet ettiği de söylenmektedir. Hatîb el-Bağdâdî, onun şiir ve ahbârının da râvisi olan kardeşinin oğlu İsmâil b. Ali el-Huzâî tarafından rivayet edilen bir hadis mecmuasını gördüğünü ve Di‘bil’in rivayet ettiği bütün hadislerin bâtıl olduğu kanaatine vardığını belirtmektedir (Târîḫu Baġdâd, VIII, 383).

Eserleri. 1. Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ. Câhiliye döneminden kendi zamanına kadar yaşayan şairlerin ele alındığı bir eser olduğu kaydedilmektedir. IX-XVII. yüzyıllar arasında birçok kitapta kendisinden nakillerde bulunulan bu esere şimdiye kadar rastlamak mümkün olmamıştır. Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ, Cumahî’nin Ṭabaḳāt’ı ile İbn Kuteybe’nin eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ adlı eseri arasında bir köprü teşkil ettiği için önemlidir. Diğer bir özelliği ise ikinci derecedeki şairleri de ihtiva etmesidir. Esere ait bazı parçalar Muhammed Cebbâr el-Muaybid tarafından derlenip neşredilmiştir (el-Mevrid, VI/2 [Bağdat 1977], s. 111-144).

2. Dîvân. İbnü’n-Nedîm’in bildirdiğine göre Di‘bil’in divanını Ebû Bekir es-Sûlî (ö. 335/946) toplamıştır. Sûlî, onun şiirlerinden çağdaşı İbn Ebû Tâhir’in (ö. 280/893) seçip bir araya getirdiği derlemeyi de görmüş olmalıdır. Divanın bugün mevcudiyeti bilinmemekle birlikte bazı araştırmacılar Di‘bil’in şiirlerini muhtelif edebiyat kitaplarından derlemeye çalışmışlardır. Yaklaşık 800 beyitlik bir şiir mecmuasını Muhammed es-Semâvî (ö. 1950) toplamıştır. Di‘bil’in şiirleri daha sonra Dîvânü Diʿbil b. ʿAlî el-Ḫuzâʿî adıyla Abdüssâhib Umrân ed-Düceylî (Necef 1962) ve Muhammed Yûsuf Necm (Beyrut 1962) tarafından neşredilmiştir. Ayrıca Di‘bil’in şiirlerine yer veren Muhsin el-Emîn ve L. Zolondek’in çalışmalarını eksik ve hatalı bulan Abdülkerîm el-Eşter, ona ait şiirleri Şiʿru Diʿbil b. ʿAlî el-Ḫuzâʿî adıyla derleyip yayımlamıştır (Dımaşk 1964, 1983). Bunlardan başka Di‘bil’in şiirlerine çeşitli kaynaklarda dağınık halde rastlamak mümkündür. Ehl-i beyt hakkındaki meşhur “Tâiyye” kasidesinin değişik kütüphanelerde birçok yazma nüshası mevcuttur. Di‘bil’in, Abdülkerîm el-Eşter’in edebiyat kitaplarından derlediği ve “Tâʾiyyetü Diʿbil es̱-s̱âniye” adıyla neşrettiği bir “Tâiyye”si daha vardır (MMİADm., 1966, 41/135-142).

3. Kitâbü Veṣâya’l-mülûk ve ebnâʾi’l-mülûk min veledi Ḳahtân b. Hûd. Torunu Ali’nin rivayetiyle kendisine nisbet edilen bu eserin bir nüshası bilinmektedir (Ambrosiana, G. 3/6, vr. 105^a-141^b); ancak eserin Di‘bil’e ait olup olmadığı kesinlik kazanmamıştır. Di‘bil’in günümüze kadar gelmemiş olan Kitâbü’l-Vâḥide fî mesâlibi’l-ʿArab ve menâḳıbihâ adlı bir eserinden kaynaklarda söz edilmektedir.

Di‘bil hakkında bazı müstakil araştırmalar mevcuttur. Bunlardan Abdülkerîm el-Eşter’in Diʿbil b. ʿAlî el-Ḫuzâʿî (Dımaşk 1984) adlı hacimli eseri şairin hayatı, eserleri ve sanatına dair tahlilî bir çalışma olup bu konuda yapılan diğer araştırmalar hakkında geniş bibliyografik mâlûmatı da ihtiva etmektedir. Diğer bazı çalışmalar da şunlardır: Muhsin el-Emîn el-Hüseynî, Diʿbil el-Ḫuzâʿî (Dımaşk 1368); Curcîs Ken‘ân, Diʿbil el-Ḫuzâʿî (Bağdad, ts.); Leon Zolondek, Diʿbil b. ʿAlî. The Life and Writings of an early Abbasid Poet (Kentucky Üniversitesi yayını, 1961); Ali Abd Îdân, Diʿbil b. ʿAlî el-Ḫuzâʿî (Necef 1965).

BİBLİYOGRAFYA

Di‘bil, Dîvân (nşr. Abdüssâhib İmrân ed-Düceylî), Beyrut 1972, nâşirin mukaddimesi, s. 17-89.

İbn Kuteybe, eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ, II, 849-852.

İbnü’l-Mu‘tez, Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), Kahire 1956, s. 264-268.

Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî, XX, 120-187.

İbn Reşîḳ el-Kayrevânî, el-ʿUmde (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1383/1963, I, 151.

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, VIII, 372-385.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XI, 99-112.

İbn Hallikân, Vefeyât, II, 266-270.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XI, 519.

İbn Manzûr, Muḫtaṣaru Târîḫi Dımaşḳ, VIII, 172-194.

İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, II, 430-432.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, II, 322-323.

Aʿyânü’ş-Şîʿa, VI, 400-425.

Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, III, 306-325.

Ahmed b. Ali en-Necâşî, Ricâlü’n-Necâşî (nşr. Muhammed Cevâd en-Nâînî), Beyrut 1988, I, 371-372.

Ahmed Ferid Rifâî, ʿAsrü’l-Meʾmûn, Kahire 1346/1927, III, 255-264.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 121-122.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, IV, 145.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), II, 339.

O. Löfgren, “Daġfal und Di’bil als Gewährsmänner der Südarabischen Sage”, Studi orientalistici in onore di Giorgio Levi Della Vida, Roma 1956, II, 94-101.

C. Zeydân, Âdâb (Dayf), II, 72-74.

Sezgin, GAS, II, 523-532.

Şevkī Dayf, Târîḫu’l-edeb, III, 318-324.

Abdülvehhâb es-Sâbûnî, Şuʿarâʾ ve devâvîn, Beyrut 1978, s. 171-172.

Hannâ el-Fâhûrî, Tecrîḥu’l-edebi’l-ʿArabî, Beyrut, ts., s. 499-502.

Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, II, 284-289.

Muhammed Rızâ el-Hakîmî, Târîḫu’l-ʿulemâʾ ʿabre’l-uṣûri’l-muḫtelife, Beyrut 1983, s. 257-277.

Abdülkerîm el-Eşter, Diʿbil b. ʿAlî el-Ḫuzâʿî, Dımaşk 1984.

Mustafa eş-Şek‘a, eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ fi’l-ʿaṣri’l-ʿAbbâsî, Beyrut 1986, s. 319-342.

Helmut Gätje, “Leon Zolondek: Diʿbil b. ʿAli”, BSOAS, XXV (1962), s. 349-350.

Abdülkerîm el-Eşter, “Tâʿiyyetü Diʿbil es̱-s̱âniye”, MMİADm., sy. 41 (1966), s. 135-142.

A. Schaade, “Di’bil”, İA, III, 580-581.

L. Zolondek, “Diʿbil”, EI² (İng.), II, 248-249.