DIETERICI, Friedrich

Berlin’de doğdu. Yüksek öğrenimini Berlin ve Halle üniversitelerinde tamamladı; özellikle Halle’deki çalışmalarını Doğu dilleri üzerinde yoğunlaştırdı. 1846 yılında Berlin Üniversitesi’nde doktorasını verdi. 1847’de Doğu’ya yaptığı seyahat sırasında Mısır, Suriye, Filistin gibi İslâm ülkelerini gezdi; ilmî araştırma ve temaslarda bulundu. Daha sonra tekrar Berlin’e döndü; 1850 yılında doçent unvanıyla Berlin Üniversitesi’nde Arap dili öğretim üyeliğine tayin edildi. Bir müddet sonra da aynı üniversitede profesör oldu ve ölümüne kadar yürüttüğü bu görevi sırasında İslâmiyat’la ilgili pek çok araştırma yaptı.

Eserleri. Munk, G. L. Flugel ve E. Renan gibi ilk önemli şarkiyatçılardan olan Dieterici, özellikle Arap edebiyatı ve İslâm felsefesi alanlarında kaleme aldığı eserleri, metin neşri ve tercümeleriyle İslâmiyat üzerine daha sonraki yıllarda yapılacak çalışmalara yön vermiş, meslektaşlarına araştırma ve tartışma zemini hazırlamıştır. Eserlerinin başlıcaları şunlardır:

1. Mutanabbi und Seifuddaula (Leiden 1847). Ünlü Arap şairi Ebü’t-Tayyib el-Mütenebbî’nin (ö. 354/965) Hamdânî emîri Seyfüddevle ile olan ilişkilerine dairdir. Eser özellikle Mütenebbî’nin şiirlerinin değerini, Arap şiiri içindeki yerini tesbit bakımından önemli görülmüş ve Mütenebbî ile ilgili araştırmalarda dikkate alınmaya lâyık bir çalışma olarak değerlendirilmiştir (Blachère, s. 455). Dieterici bu eserinde, Seâlibî’nin Yetîmetü’d-dehr’indeki Mütenebbî’ye dair bölümü “Mütenebbî ve Seyfüddevle” başlığıyla iktibas etmiş, ayrıca şarkiyatçıların konuya ilişkin bazı görüş ve tesbitlerine de yer vermiştir.

2. Mutanabbii carmina cum commentario Vahidii (I-II, Berlin 1858-1861). Mütenebbî divanının Vâhidî tarafından yapılan şerhle birlikte neşridir. Eser divanın ilk ilmî ve kaliteli neşri olması bakımından büyük önem taşır. Dieterici yazdığı giriş kısmında, Mütenebbî’yi itaatle bağımsızlık temayüllerini bir arada yaşamaya sevkeden şartları, şairin edebî çevresiyle ilişkilerini ve üslûbunun kaynaklarını incelemeye çalışmış, bu arada onu İslâm öncesi Arap şairlerinin başarısını tekrarlayan büyük şairlerin sonuncusu olarak göstermiştir (a.g.e., s. 456).

3. Alfiyyah, carmen didacticum grammaticum et in Alfiyyam commentarius (Leipzig 1851). İbn Mâlik’in Elfiyye’sinin Bahâeddin İbn Akīl şerhiyle birlikte neşridir. Dieterici daha sonra İbn Akīl’in şerhini Almanca’ya da çevirmiştir (Leipzig 1852).

Dieterici, uzun zaman ayırdığı ve “Aristo’nun teolojisi” diye andığı ünlü Es̱ûlûcyâ ile ilgili olarak başlıca şu çalışmaları yapmıştır: 1. “Die Theologie des Aristoteles” (ZDMG, 1877, XXXI, 117-126). 2. “Sur les études philosophiques des Arabes au X^e siècle”. 1878’de Floransa’da yapılan IV. Milletlerarası Müsteşrikler Kongresi’ne tebliğ olarak sunulmuş ve Atti del 4. Congresso internazionale degli orientalisti’de yayımlanmıştır (Roma 1877, III, 385-394). 3. “Uber die sogenannte Theologie des Aristoteles bei den Arabern”. 1881’de Berlin’de düzenlenen V. Milletlerarası Müsteşrikler Kongresi’ne sunulan bu tebliğ de Verhandlungen des 5. Internationalen Orientalisten-Congresses’de yayımlanmıştır (Berlin 1881, I, 312). 4. Die Sogenannte Theologie des Aristoteles (Leipzig 1882). Es̱ûlûcyâ’nın üç yazma nüshasına dayanılarak (Abdurrahman Bedevî, Eflâṭûn ʿinde’l-ʿArab, s. 7) yapılan ilk neşri olup Dieterici tarafından bir yıl sonra yine aynı adla Almanca’ya çevrilmiştir (Leipzig 1883). Dieterici bu çalışmalarında Es̱ûlûcyâ’nın gerçekte Aristo’ya ait olmayıp Plotin’in Enneadlar’ının IV, V ve VI. bölümlerinden ibaret olduğunu tesbit edememişse de gerçekleştirdiği metin neşriyle eser üzerinde araştırmaların yoğunlaşmasına vesile olmuştur. Nitekim Valentin Rose bu neşrin hemen arkasından Deutsche Literatur-Zeitung’da yayımlanan (1883) bir yazısında Es̱ûlûcyâ’nın Plotin’in Enneadlar’ı ile olan ilişkisini kesin biçimde ortaya koymuş, daha sonra da bu iki eser arasındaki münasebetle ilgili pek çok çalışma yapılmıştır (a.g.e., s. 6-37).

Dieterici, İhvân-ı Safâ ile İhvân-ı Safâ Risâleleri üzerine geniş ve o dönem için orijinal olan önemli çalışmalar yapmıştır. Otuz yıl kadar süren ve günümüzde de değerini koruyan bu çalışmalar genellikle metin neşri, tercüme ve giriş mahiyetindeki değerlendirme yazılarından meydana gelmektedir. 1. Der Streit zwischen Mensch und Tier (Berlin 1858). Bu çalışmaların ilkini oluşturan eser, VIII. risâlede yer alan ve insanlarla hayvanlar arasındaki çekişmeyi anlatan bir masalın muhtasar tercümesidir. 2. Die Propädeutik der Araber (Leipzig 1865). I-VI. risâlelerin tercümesidir. 3. Logik und Psychologie der Araber (Leipzig 1868). VII-XIII. risâlelerin tercümesidir. 4. Naturwissenschaft der Araber (Leipzig 1875). XIV-XXI. risâlelerin tercümesidir. 5. Anthropologie der Araber (Leipzig 1871). XXII-XXX. risâlelerin tercümesidir. 6. Die Lehre von der Weltseele bei der Araber (Leipzig 1873). XXXI-XL. risâlelerin tercümesidir. Dieterici’nin bu çalışmaları genellikle serbest tercüme şeklinde olmakla birlikte orijinal metinlerdeki temel fikirlere uygunluğu bakımından güvenilir kabul edilmiştir (Tibawi, s. 31). Eserlere eklenen önsözlerde risâlelerin müellifleri, kaynakları ve İhvân-ı Safâ topluluğu hakkında bazı tartışmalara yer verilmiş, ayrıca tercümelerin bir kısmına açıklayıcı mahiyette notlar eklenmiştir. 7. Die Philosophie der Araber (I-II, Leipzig 1876-1879). İhvân-ı Safâ felsefesiyle ilgilidir. I. cildi “Makrokosmos”, II. cildi “Mikrokosmos” başlığıyla yayımlanmıştır. Müellif bu çalışmasında İhvân-ı Safâ Risâleleri ile ilgili en önemli problemlerden biri olan telif tarihini araştırmış ve şair Mütenebbî’nin bazı beyitlerinin risâlelerde yer alması, Ebû Hayyân et-Tevhîdî’nin 350’de (961) İhvân-ı Safâ ile ilgili bir açıklama yapması gibi delillere dayanarak bunların 350-376 (961-986) yılları arasında yazılmış olduğunu ileri sürmüştür. 8. Die Abhandlungen der Ichwan as-Safa in Auswahl (Leipzig 1886). Kırk risâlenin orijinal metindeki sıralamaya riayet edilmeksizin kısaltılarak yapılmış ilk metin neşridir.

Dieterici’nin başlıca çalışma alanlarından birini Fârâbî’nin eserleri oluşturmuştur. Öncülük ettiği bu alanda büyük ilgi gören ilk çalışması Alfārābī’s philosophische Abhandlungen adlı eseridir (Leiden 1890). es̱-S̱emeretü’l-marżıyye fî baʿżi’r-risâlâti’l-Fârâbiyye başlığını da taşıyan neşir, Dieterici’nin önde gelen İslâm filozoflarından Kindî, Fârâbî, İhvân-ı Safâ topluluğu, İbn Sînâ ve Gazzâlî ile bunların felsefelerine dair kısa bilgiler veren, ayrıca Fârâbî hakkında yapılmış eski ve yeni çalışmalarla felsefesinin kaynaklarına dair yeni tesbitleri de tanıtan bir girişiyle birlikte Fârâbî’nin şu risâlelerini kapsamaktadır: Kitâbü’l-Cemʿ beyne reʾyeyi’l-ḥakîmeyn Eflâṭûn el-İlâhî ve Arisṭoṭâlîs, Fî Aġrâżi’l-ḥakîm fî külli maḳāle mine’l-kitâbi’l-mersûm bi’l-ḥurûf, Maḳāle fî Maʿâni’l-ʿaḳl, Risâle fîmâ yenbaġī en yüḳaddem ḳable teʿallümi’l-felsefe, ʿUyûnü’l-mesâʾil, Risâletü Fuṣûṣi’l-ḥikem, Risâle fî cevâbi’l-mesâʾili süʾile ʿanhâ, Fîmâ yeṣıḥḥu ve lâ yeṣıḥḥu min aḥkâmi’n-nücûm, Ḳıṭʿatün min tercümeti’l-Fârâbî ve hiye meʾḫûẕetün min Târîḫi’l-ḥükemâʾ. İlk defa Dieterici’nin neşri ve arkasından Almanca’ya yaptığı çevirileriyle (Leiden 1892) ilim âleminde tanınan ve geniş ilgi uyandıran bu risâlelerden “Fuṣûṣü’l-ḥikem” başlıklı olanı, Fârâbî’nin felsefî sistemine uymayan unsurlar ihtiva etmesi sebebiyle filozofa nisbeti konusunda geniş tartışmalara yol açmış ve ilim adamları arasında bu risâlenin otantik olmadığı kanaati ağırlık kazanmıştır. Bunlardan araştırmacı Halil Cer bir tenkit yazısında yaptığı karşılaştırmalarla Dieterici’nin görüşünün aksine, gerek üslûbu gerekse felsefî karakteri bakımından Fuṣûṣü’l-ḥikem’i Fârâbî’ye mal etmenin mümkün olmadığını ortaya koymuş, bununla birlikte müellifinin Fârâbî okuluna mensup olabileceğine, ayrıca eserin İhvân-ı Safâ’nın risâlelerinden de unsurlar taşıdığına işaret etmiştir. Dieterici’nin bu neşri giriş bölümü çıkarılarak el-Mecmûʿ başlığıyla yeniden yayımlanmıştır (Kahire 1325). Dieterici daha sonra, British Museum (nr. 725/3) ve Oxford Kütüphanesi (nr. 120/3) nüshalarına dayanarak Fârâbî’nin Ârâʾü ehli’l-medîneti’l-fâżıla adlı eserini Alfarabi’s Abhandlungen über den Musterstaat başlığıyla yayımlamış (Leiden 1895), ardından da Der Musterstaat von Alfarabi aus dem arabischen başlığıyla Almanca’ya çevirmiştir (Leiden 1900). Dieterici Fârâbî ile ilgili çalışmalarını, filozofun es-Siyâsetü’l-medeniyye adlı eserinin Almanca tercümesini hazırlamakla sürdürmüştür. Ancak ölümü sebebiyle sonuçlandıramadığı bu çalışma, vasiyeti uyarınca öğrencisi Paul Brönnle tarafından tamamlanarak Dieterici’nin hayatı ve ilmî çalışmalarına dair bir girişle birlikte Die Staatsleitung al-Fārābī’s, Eine methaphysisch-ethische Studie adıyla yayımlanmıştır (Leiden 1904).

BİBLİYOGRAFYA

F. Dieterici, Alfārābī’s philosophische Abhandlungen, Leiden 1890, Giriş, s. I-XXIV.

Müjgân Cumbur, Fârâbî Bibliyografyası, Ankara 1973, s. 2, 3, 4, 7, 16, 27, 28, 29-30, 36, 40, 50, 60-61.

Abdurrahman Bedevî, Eflâṭûn ʿinde’l-ʿArab, Küveyt 1977, s. 1-37.

a.mlf., Mevsûʿatü’l-müsteşriḳīn, s. 177-179.

Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriḳūn, Kahire 1980, II, 374.

R. Blachère, Ebü’ṭ-Ṭayyib el-Mütenebbî (trc. İbrâhim el-Keylânî), Dımaşk 1985, s. 455-456.

S. Glazer, “The Alfiyya – Commentaries of Ibn Aqīl and Abū Hayyān”, MW, XXXI (1941), s. 401.

A. L. Tibawi, “Ikhwan aṣ-Ṣafā and Their Rasā’il”, IQ, II/I (1951), s. 30-31.

Halil Cer, “Fârâbî Füsûsu’l-hikem’in Yazarı mıdır?” (trc. Kifayet Özaydın), AÜİFD, XVIII (1970), s. 153-161.

Abbas Hamdani, “The Arrangement of the Rasa’il Ikhwan al-Safa and the Problem of Interpolations”, JSS, XXIX/1 (1984), s. 99-100.

Y. Marquet, “Ikhwan al-Safa”, DSB, XV, 250.

Şeyh İnâyetullah, “Dieterici”, UDMİ, IX, 529.