DİMYÂTÎ, Abdülmü’min b. Halef

613 yılı sonlarında (Mart 1217) Mısır’da Tinnis ile Dimyat arasındaki Tûne adasında doğdu. Bu sebeple Tûnî nisbesiyle de bilinir. Ayrıca onun Ebû Ahmed künyesi ve İbnü’l-Câmid lakabıyla anıldığı da söylenmektedir. Tahsil hayatına Dimyat’ta, iki kardeş fakih Ebü’l-Mekârim Abdullah b. Hasan es-Sa‘dî ile Ebû Abdullah Hüseyin b. Hasan es-Sa‘dî’den Şâfiî fıkhı okuyarak başladı. İlk okuduğu kitap, hocası Ebû Abdullah Hüseyin’in el-Lümʿa fî aḥkâmi’l-bidʿa adlı eseri oldu. Sadece fıkıh ve usûl-i fıkıh okumaya kararlı iken hocası Ebû Abdullah Muhammed b. Mûsâ onu hadis öğrenmeye teşvik etti. Bunun üzerine yirmi üç yaşında iken çeşitli ilim merkezlerini dolaşarak hadis tahsiline başladı. Dimyâtî, Georges Vajda’nın onun Muʿcemü’ş-şüyûḫ adlı eserinden tesbit ettiğine göre 636’da (1238) ve 639’da (1241) İskenderiye’ye gitti ve oradaki muhaddislerden faydalandı. 640-642 (1242-1244) yıllarında Kahire’de kalarak Mısır’ın tanınmış hadis hâfızı Abdülazîm b. Abdülkavî el-Münzirî’den hadis okumaya başladı ve Mısır’da kaldığı süre içinde ondan hiç ayrılmadı. Burada ayrıca İbnü’l-Mukayyir, İbnü’l-Muhtâr gibi âlimlerden rivayette bulundu. 643-644 (1245-1246) yıllarında hac için gittiği Mekke’de ve Medine’de kaldı, Yenbu‘a gitti. 645’te (1247) Suriye’ye geçti. Orada bir yandan hadis okuturken bir yandan da İbn Mesleme ve daha başka muhaddislerden hadis rivayet etti. Suriye’den Bağdat’a gitti. 650 (1252) yılında Bağdat’a ikinci defa gitti; bu arada Musul, Humus gibi ilim merkezlerini dolaştı. Bağdat’ta kıraat, fıkıh ve hadis âlimi İbnü’l-Hayyir, Hama’da İbn Revâha ve Safiyye el-Kureşiyye, Halep’te o devrin tanınmış muhaddisi Yûsuf b. Halîl, Mardin’de Abdülhâlik en-Niştibrî, Harran’da Îsâ b. Selâme gibi tanınmış hocalardan hadis okudu. Onun bu seyahatleri 656 (1258) yılına kadar devam etti. Bu uzun tahsil hayatı boyunca 1300 hocadan hadis öğrendi.

Hocaları daha hayatta iken hadis rivayet etmeye başlayan Dimyâtî, Kahire’de Mansûriyye Medresesi’nde muhaddislerden meydana gelen bir topluluğa hadis okuttu ve burada ders veren ilk âlim olarak tanındı. Eserleriyle meşhur olan birçok âlim ve muhaddis ona talebelik etti. Bunların başında Muhammed b. İbrâhim el-Cezerî, Ali b. Muhammed el-Yûnînî, İbn Seyyidünnâs el-Ya‘murî, Alemüddin el-Birzâlî, Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, Ebû Hayyân el-Endelüsî, Zehebî ve Takıyyüddin es-Sübkî gelmektedir.

Dimyâtî, hadis rivayet ve dirâyet ilminden başka fıkıh, kıraat, nahiv, lugat ve edebiyata, özellikle ensâb ilmine nüfuzu ile de tanınmaktadır. Evs ve Hazrec kabilelerine dair yazdığı eserler onun nesep sahasındaki üstünlüğünü göstermektedir. Yûnînî ve diğer âlimlerin Dimyâtî’ye bu konuda sorduğu bazı sorularla onun verdiği cevapları Tâceddin es-Sübkî derlemiştir (bk. Ṭabaḳāt, X, 104-123). Dimyâtî, rivayetlerinin güvenilir olması sebebiyle sadûk ve mütkın diye anılmaktadır. Mizzî, hâfızası onun kadar sağlam birini görmediğini söylemektedir. Siması darbımesel olacak kadar güzel, kendisi mütevazi ve güler yüzlü idi. Dimyâtî 15 Zilkade 705 (29 Mayıs 1306) tarihinde Kahire’deki Zâhiriyye Medresesi’nde hadis okuturken âniden rahatsızlanarak vefat etti. Cenaze namazını Bedreddin İbn Cemâa kıldırdı ve Bâbünnasr Mezarlığı’na defnedildi.

Eserleri. 1. Muʿcemü’ş-şüyûḫ. Dimyâtî bu eserinde uzun yıllar süren seyahatleri sırasında Kahire, İskenderiye, Dımaşk, Halep, Hama, Mardin, Bağdat, Mekke ve Medine gibi ilim muhitlerinde görüştüğü ve kendilerinden rivayette bulunduğu 1300 (veya 1250) âlim hakkında kısa bilgiler vermektedir. Eser Georges Vajda tarafından yayımlanmıştır (Paris 1962). Bu neşre esas olan eksik nüsha 1170 âlimin biyografisini ihtiva etmektedir.

2. Cüzʾün fîhi ẕikrü’l-muhâcirîn min Ḳureyş ve ḫulefâʾihim ve mevâlîhim ḫâṣṣaten. Habeşistan’a ve Medine’ye hicret eden Kureyşliler’le onların müttefik ve mevlâlarının listesinden ibaret olan eseri Albert Dietrich, Zâhiriyye Kütüphanesi’ndeki iki nüshasını esas alarak neşre hazırlamıştır. Bu çalışma Fikret Işıltan tarafından “Abdalmuʾmin b. Xalaf ad-Dimyāṭī’nin Bir Muhācirūn Listesi” adıyla tercüme edilerek Şarkiyat Mecmuası’nda yayımlanmıştır (III, 125-155).

3. el-Metcerü’r-râbiḥ fî s̱evâbi’l-ʿameli’ṣ-ṣâliḥ. Eserin bir nüshası Süleymâniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Reîsülküttâb, nr. 491, 170 varak).

4. Risâle fî ḳırâʾati Âyeti’l-kürsî ve’l-eẕkâri edbâra’ṣ-ṣalât. 10 varaktan ibaret olan bu risâlenin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Şehid Ali Paşa, nr. 1345/13).

5. Fażlü’l-ḫayl. Eser Nazmîzâde Hüseyin Murtazâ tarafından Tercüme-i Kitâbi Fezâili’l-hayl adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiş olup Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir nüshası mevcuttur (Esad Efendi, nr. 1824). Fażlü’l-ḫayl’i Ömer b. Reslân el-Bulkīnî Ḳaṭrü’s-seyl adıyla ihtisar etmiştir.

6. Keşfü’l-muġaṭṭâ fî fażli’ṣ-ṣalâti’l-vüsṭâ.

7. et-Tesellî ve’l-iġtibâṭ bi-s̱evâbi men teḳaddeme mine’l-infirâṭ.

8. Kitâbü’l-Erbaʿîne’l-ebdâli’t-tüsâʿiyyât bi’l-Buḫârî ve Müslim (son dört eserin yazma nüshaları için bk. GAL, II, 88; GAL Suppl., II, 79).

9. el-Muḫtaṣar fî sîreti seyyidi ḫayri’l-beşer. Eserin bir nüshası Hindistan’da Patna Kütüphanesi’ndedir (Catalogue, XV, 1007).

Bunlardan başka Dimyâtî’nin ensâb sahasındaki otoritesini gösteren, birçoğu da kırk hadise dair olan muhtelif eserleri bulunmaktadır. Talebesi Kāsım b. Yûsuf et-Tücîbî es-Sebtî, Müstefâdü’r-riḥle ve’l-iġtirâb adlı eserinde hocasından bizzat dinlediği diğer bazı eserlerini zikretmektedir (s. 46-50). Bunlardan bir kısmı şunlardır: el-Erbaʿûne ḥadîs̱en el-mütebâyinetü’l-isnâdi’l-muḫarrece ʿale’ṣ-ṣaḥîḥi min ḥadîs̱i Baġdâd (bu eseri daha sonra ihtisar etmiştir), el-Erbaʿûne’l-muvâfaḳāti’l-ʿavâlî, el-Miʾetü’t-tüsâʿiyye fi’l-muvâfaḳāt ve’l-ebdâli’l-ʿâliye, Cüzʾün yaḥtevî ʿalâ ḥadîs̱i’r-raḥmeti’l-müselsel, Fażlü’t-tibâʿi ṣavmi Ramażân bi-sittîn min Şevvâl, Aḫbârü’l-Ḫazrec b. Ḥâris̱e (bu eserde Hazrec’in bütün kollarıyla birlikte Hazrecli sahâbe, tâbiîn ve ileri gelen kimseler incelenmiştir), Aḫbâru Beni’l-Muṭṭalib b. ʿAbdimenâf, Aḫbâru Benî Nevfel b. ʿAbdimenâf, Aḫbâru Benî Cümaḥ, Aḫbâru Benî Sehm, el-ʿAḳdü’l-müsemmen fî men tüsemmâ bi-ʿAbdilmüʾmin. Ayrıca Bağdat’ta bulunduğu sırada Abbâsî Halifesi Müsta‘sım adına bir kırk hadis hazırladığı bilinmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

Abdülmü’min ed-Dimyâtî, Le dictionnaire des autorités (Mu‘ğam aš-šuyūḫ) de ‘Abd al-Mu’min ad-Dimyāṭī (nşr. Georges Vajda), Paris 1962.

Tücîbî, Müstefâdü’r-riḥle ve’l-iġtirâb (nşr. Abdülhafîz Mansûr), Tunus, ts. (ed-Dârü’l-Arabiyye li’l-kitâb), s. 37-82.

Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1478.

Vâdîâşî, Bernâmec (nşr. Muhammed Mahfûz), Beyrut 1980, s. 148-150.

Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, II, 409-411.

Sübkî, Ṭabaḳāt, X, 102-123.

İsnevî, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, I, 552-554.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XIV, 40.

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, II, 417-418.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VIII, 218-219.

Süyûtî, Ḥüsnü’l-muḥâḍara, II, 357.

İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ḥicâl, III, 164-165.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 404; II, 1013, 1279, 1492, 1495, 1735.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VI, 12-13.

Dihlevî, Bustânü’l-muhaddisîn, s. 168-172.

Îżâḥu’l-meknûn, II, 425.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 651.

Brockelmann, GAL, II, 88; Suppl., II, 79.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VI, 197.

Albert Dietrich, “ʿAbdalmuʾmin b. Xalaf ad-Dimyāṭī’nin Bir Muhācirūn Listesi”, ŞM, III (1959), s. 125-155.

James Robson, “Georges Vajda: Le dictionnaire des autorités (Mu‘ğam aš-šuyūḫ) de ‘Abd al-Mu’min ad-Dimyāṭī”, BSOAS, XXVI (1963), s. 655.

G. Vajda, “al-Dimyāṭī”, EI² (İng.), II, 292-293.