DOZY, Reinhart Pieter Anne

21 Şubat 1820’de Leiden’de doğdu. Güney Fransa’dan Leiden şehrine yerleşmiş Protestan bir aileye mensuptur. Daha lise yıllarında iken edebiyat ve tarihe ilgi duydu. 1837’de girdiği Leiden Üniversitesi’nde filoloji, edebiyat ve tarih alanlarında büyük başarı gösterdi. Bu arada üniversite kütüphanesinin Arapça el yazmaları bölümü başkanı ve aynı zamanda Şark dilleri uzmanı olan Weijers’le tanıştı. Lise yıllarında özel ders alarak başladığı Arapça öğrenimine Weijers’in yanında devam etti. Aynı hocadan İbrânîce, Keldânîce ve Süryânîce dersleri de aldı. Daha öğrenciliği devam ederken hocasının tavsiyeleri doğrultusunda Şark tarihi üzerinde araştırmalar yapmaya başladı. Bu sırada Hollanda Kraliyet Akademisi’nce düzenlenen “Geçmişte ve Günümüzde Araplar’ca Kullanılan Kadın ve Erkek Elbiseleri” konulu yarışmaya yine hocasının teşvikiyle katıldı ve sunduğu çalışma birincilik ödülüne lâyık görüldü.

Dozy daha sonra Weijers’in tavsiyesiyle Endülüs tarihi ve edebiyatının kaynaklarına yönelerek “Arap Kaynaklarına Göre Abbâdîler” konulu bir çalışma yaptı. Bu çalışmanın bir bölümünü 1844 yılında doktora tezi olarak sundu. Endülüs tarihi araştırmalarını sağlıklı bir şekilde sürdürmek için İspanyolca öğrendi. Çalışmalarına önce İspanyol tarihçilerinin araştırmalarını incelemekle başladı. Bunlarda birçok yanlış tesbit edince yeni bir tarih yazmaya karar verdi. Bu araştırmasını sürdürürken bir taraftan da 1846’da müdür yardımcısı olarak tayin edildiği Şark yazmaları bölümünde mevcut el yazmalarının katalogunu hazırlıyordu. Fakat Liberal Parti’nin toplantıları sırasında tanıştığı Leiden Üniversitesi hukuk profesörlerinden Thorbecke, bu partinin iktidara gelişiyle İçişleri bakanı olunca Dozy’yi 1850’de görevinden istifa ettirerek Leiden Üniversitesi genel tarih kürsüsüne yardımcı profesör olarak tayin edilmesini sağladı. 1854’te profesör unvanını alan ve 1861-1867 yılları arasında Doğu dilleri kürsüsünde çalışan Dozy çeşitli ülkelerdeki birçok tarih akademisinin üyeliğine seçildi; bazı ülkelerin hükümet başkanları tarafından nişanlarla ödüllendirildi. 1880 yılında Madrid’deki La Institucion Libre De Ensananza kendisine fahrî profesörlük pâyesi verdi. 30 Nisan 1883’te Leiden’de öldü. İyi derecede Fransızca, İngilizce, Almanca, İtalyanca ve Portekizce bilen Dozy ilmî neşriyatını daha çok Fransızca ile yaptı.

Eserleri. A) Telif Eserleri. 1. Dictionnaire détaillé des noms des vétements chez les Arabes (Amsterdam 1845). Bu eserinde eski devirlerden kendi zamanına kadar Arap giysileri hakkında bilgi vermektedir.

2. Scriptorum Arabum locide Abbadidis (I-III, Leiden 1852-1863). İslâm kaynaklarına dayanarak Abbâdîler hânedanı hakkında yazdığı Latince bir eserdir.

3. Recherches sur l’histoire politique et littéraire de l’Espagne pendant le moyen âge (Leiden 1849). Dozy bu eserinde kendisinden önce Endülüs tarihi üzerinde çalışan bazı Avrupalı araştırmacıları tenkit etmekte ve Kastilyalı ünlü şövalye Sid’le (Cid) ilgili geniş bilgi vermektedir.

4. Histoire des Musulmans d’Espagne (711-1110) (I-IV, Leiden 1861, 1932). Dozy’nin en önemli çalışması olan eser on yıllık bir mesainin ürünüdür. Müellif Avrupa kütüphanelerindeki Endülüs kültür ve tarihiyle ilgili yazmaların hemen hemen tamamını incelemiş ve eserini daha önce kullanılmamış olan pek çok ana kaynağa dayanarak kaleme almıştır. Ancak Dozy’nin bu çalışması, bazı konuları gereğinden fazla uzatma, siyasî tarihe ağırlık vererek kültür tarihini ihmal etme, İslâmlaşmanın seyir ve sebeplerini, bu arada fukahanın Endülüs cemiyeti içindeki yerini lâyıkıyla değerlendirememe ve zaman zaman bazı sübjektif yorumlara gitme gibi kusurlarından dolayı tenkit edilmiştir. Eser Spanish Islam adıyla İngilizce’ye (trc. F. G. Stokes, London 1913, 1972), Historia de los musulmanes de España adıyla da İspanyolca’ya (Madrid 1877, 1984) çevrilmiştir.

5. Essai sur l’Histoire de l’Islamisme (571-1863) (Leiden 1863). Muhtasar bir İslâm tarihi niteliğindeki bu eserinde müellif genel olarak din, vahiy, nübüvvet ve Hz. Peygamber’in nübüvveti, İsmâilîler, Dürzîler ve Karmatîler gibi konulara temas etmektedir. Kur’ân-ı Kerîm ve Hz. Peygamber hakkında aşağılayıcı ifadeler ve iftiralarla dolu olan eser Abdullah Cevdet tarafından Târîh-i İslâmiyyet adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir (Kahire 1908). Abdullah Cevdet “İfâde-i Mütercim” başlığı altında yazdığı girişte müslümanların samimi inanç ve duygularını rencide edici fikirleriyle Dozy’nin suç ortağı olmuştur. Eser hakkında, “Bugün müslümanlar için Târîh-i İslâmiyyet’ten daha faydalı bir kitap yok” diyerek Dozy’nin dile getirdiği gerçeklerin hiçbir bağnazlığa düşmeden kabul edilmesi ve hatta böyle bir eser yazan kimsenin müslüman sayılması gerektiğini iddia etmiştir. Mütercimin ayrıca İslâm tarihi kaynaklarının hiçbirine güvenilemeyeceğini, bunların zorba hükümdarların istekleri doğrultusunda kaleme alınmış siyasî metinler olduğunu söylemesi ve Dozy’nin eserinin bunların hepsinden üstün olduğunu kabul etmesi, muhafazakâr fikir çevrelerinin sert tepkilerine yol açmıştır. Hatta kitaptaki bâriz İslâm düşmanlığı genç dimağları ifsat ederek ruhî bunalımlara sebep olmuş, eseri okuyan bazı tıbbiyeli öğrenciler intihar etmişlerdir. Bu yoğun tepkiler ve meşihat makamına yapılan sayısız müracaatlar sonunda İbrâhim Hakkı Paşa kabinesi 17 Şubat 1910’da kitabı yasaklamış ve mevcut nüshaların Galata Köprüsü’nden denize atılmasına karar vermiştir. Târîh-i İslâmiyyet ve mütercimi aleyhinde pek çok tenkit kaleme alınmıştır. Bunların en önemlileri Beyazıt dersiâmlarından Hayreddin’in Beyânülhak’ta (c. VII, sy. 163-172), Manastırlı İsmâil Hakkı’nın da Sırât-ı Müstakîm ve Sebîlürreşâd’da çıkan seri makaleleriyle yine İsmâil Hakkı’nın Hak ve Hakîkat (İstanbul 1329) adlı eseri ve İsmail Fenni’nin İzâle-i Şükûk (İstanbul 1928) adlı kitabıdır.

Dozy’nin bunlardan başka Supplément aux dictionnaires arabes (I-II, Leiden 1877-1881; Beyrut 1968); Les İsraélites à la Mecque (Leiden 1864) ve Glossaire des mots espagnols et portugais dérivés de l’arabe (Leiden 1869) adlı eserleri de vardır.

B) Neşrettiği Eserler. 1. İdrîsî, Nüzhetü’l-müştâk (Description de l’Afrique et de l’Espagne, M. de Goeje ile beraber, Leiden 1866, 1968).

2. İbn İzârî, el-Beyânü’l-muġrib (Histoire de l’Afrique et de l’Espagne, I-II, Leiden 1848-1851).

3. Şerḥu İbn Bedrûn ʿalâ ḳaṣîdeti İbn ʿAbdûn (Commentaire historique sur le poème d’İbn Abdoun par İbn Badroun, Leiden 1846-1848).

4. Abdülvâhid el-Merrâküşî, el-Muʿcib. İngilizce tercümesi ve bir girişle birlikte yayımlanmıştır (The History of the Almohades, Leiden 1847, 1881).

5. İbnü’l-Ebbâr, el-Ḥulletü’s-siyerâ (Notices sur quelques manuscrits arabes, Leiden 1847-1851). Eserin bazı bölümlerini neşretmiştir.

6. Arîb b. Sa‘d, Taḳvîmü’l-Ḳurṭuba. Dozy bu eseri yazıldığı yıla izâfetle Le Calendrier de Cordoue de l’année 961 adıyla ve Latince tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (Leiden 1873).

BİBLİYOGRAFYA

G. Dugat, Histoire des Orientalistes de l’Europe, Paris 1870, II, 44-65.

M. J. de Goeje, Biographie de Reinhart Dozy (trc. V. Chauvin), Leiden 1883.

Serkîs, Muʿcem, I, 893-894.

Ziriklî, el-Aʿlâm, III, 68-69.

J. Fück, Die Arabischen Studien in Europa, Leipzig 1955, s. 181-184.

Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriḳūn, Kahire 1980, II, 308-310.

Bedevî, Mevsûʿatü’l-müsteşriḳīn, s. 172-174.

Ebü’l-Kāsım Sehâb, Ferheng-i Ḫâverşinâsân, Tahran, ts., s. 125-126.

M. Jastrow, “Die Israeliten zu Mekka”, Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums, XIII, Berlin 1864, s. 313-317.

W. Barthold, “Pamvati R. Dozy”, Bulletin Academia Scientific, XV, Paris 1921, s. 229-244.

Inayatullah, “Reinhart Dozy (1820-1883)”, JPHS, VIII (1960), s. 19-24.

EBr., VII, 620.

EJd., VI, 190.