Duafâ daîf (=zayıf) kelimesinin çoğulu olup adâlet ve zabt sıfatları yetkili âlimler tarafından tenkit edilen zayıf râviler için kullanılmaktadır. Bunların rivayetleri çeşitli seviyelerde bulunduğundan bazılarının zayıflığını gidermek mümkün olmakta, özellikle zabt yönünden çok zayıf olmayan ve kendinden daha güvenilir olanlara fazlaca muhalefet etmeyenlerin rivayetleri dikkate alınmaktadır. Metrûkîn ise ileri derecede zayıf olan ve rivayetleri delil olma niteliğini kaybeden kimselerdir. Bunların rivayetlerine de metrûk denmektedir. Metrûkînin belli başlı özellikleri rivayetlerinde büyük ölçüde yanılmaları, yaşayışlarında dinî emir ve yasaklara uymamaları, çok dalgın ve dikkatsiz olmaları ve yalancılıkla suçlanmalarıdır. Hadisi terkedilen râvilere metrûkü’l-hadîs de denilmektedir (ayrıca bk. METRÛK; ZAYIF).
Duafâ ve metrûkîne mahsus olmak üzere “eḍ-Ḍuʿafâʾ” veya “eḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkûn” vb. adlarla kaleme alınan eserlerin genel özelliği alfabetik olmaları ve her râvi hakkında ya sadece müellifin veya tanınmış hadis münekkitlerinin değerlendirmelerini ihtiva etmeleridir. Bu eserlerin bazılarında tenkit edilen râvinin rivayetlerine de yer verilmektedir.
Bu tür eserlerden günümüze kadar gelenlerin belli başlıları şunlardır: 1. Buhârî (ö. 256/870), eḍ-Ḍuʿafâʾü’ṣ-ṣaġīr (Agra 1323). 418 râviyi ihtiva etmektedir. 2. Cûzcânî (ö. 259/873), Aḥvâlü’r-ricâl. Kitâbü’ḍ-Ḍuʿafâʾ adıyla da anılan eserde 388 râvi hakkında kısa değerlendirmelere yer verilmiştir. Aḥvâlü’r-ricâl Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1405/1985). 3. Berzaî (ö. 292/905), eḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-keẕẕâbûn ve’l-metrûkûn min aṣḥâbi’l-ḥadîs̱. Müellifin çeşitli râviler hakkında Ebû Zür‘a er-Râzî ve Ebû Hâtim er-Râzî’ye sorduğu soruların cevaplarından ibarettir (Köprülü Ktp., nr. 40/3). 4. Nesâî (ö. 303/915), eḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkûn (Agra 1323). Eserde 706 râvi birer kelime ile değerlendirilmiştir. 5. Ukaylî (ö. 322/934), eḍ-Ḍuʿafâʾü’l-kebîr. Râviler hakkında tanınmış münekkitlerin görüşleri senedleriyle birlikte zikredilmekte ve çok defa tenkit edilen râvinin rivayetlerinden örnekler verilmektedir. 2101 râvinin yer aldığı dört ciltlik eser Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1404/1984). 6. İbn Hibbân (ö. 354/965), Kitâbü’l-Mecrûḥîn mine’l-muḥaddis̱în ve’ḍ-ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkîn. Üç ciltten ibaret olan eserin uzun mukaddimesinde sünneti koruyabilmek için zayıf ve metrûk râvileri bilmenin gereğiyle bu râvilerin belli başlı özellikleri hakkında bilgi verilmekte, daha sonra rivayetlerinden örnekler nakledilmektedir. Eser Mahmûd İbrâhim Zâyed tarafından neşredilmiştir (Halep 1396). 7. İbn Adî (ö. 365/976), el-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl (Beyrut 1405/1985). Eserin otuz babdan meydana gelen uzun mukaddimesinde hadis rivayetinde titiz davranmanın gereği ve Hz. Peygamber’e yalan isnat etmenin çirkinliği gibi konular üzerinde durulmakta, rivayetlerinde yalancılığı ortaya çıkan kimselere “yalancı” demeyi câiz gören ashap, tâbiîn ve diğer tanınmış âlimlere geniş yer verilmektedir. Yedi cilt halinde yayımlanan eserde râviler hakkında münekkitlerin görüşleriyle birlikte onların rivayetlerinden örnekler de zikredilmektedir. 8. Dârekutnî (ö. 385/995), Kitâbü’ḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkîn. 632 râvi kısa notlarla tanıtılmıştır (nşr. Muhammed b. Lutfi es-Sabbâğ, Beyrut 1401/1980; nşr. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî, Beyrut 1406/1986). 9. İbn Şâhin (ö. 385/995), Târîḫu esmâi’ḍ-ḍuʿafâʾ ve’l-keẕẕâbîn. Eserde 722 râvi hakkında çoğu tek kelimelik kısa değerlendirmeler yapılmaktadır. Kitap Abdürrahîm Muhammed Ahmed el-Kâşgarî tarafından neşredilmiştir (baskı yeri yok, 1409/1989). 10. İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1201), eḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkûn. Eserde râviler hakkında tanınmış münekkitlerin kanaatleri zikredilmekte, râviyi tenkit edenlerin yanında güvenilir olduğunu söyleyenlerin bulunması halinde ise tenkit edenlerin görüşleri tercih edilmektedir. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kādî tarafından üç cilt halinde yayımlanan (Beyrut 1406/1986) eserde 4018 râvi tenkide tâbi tutulmuştur. 11. Zehebî’nin (ö. 748/1348) bu konuda üç eseri bulunmaktadır. a) Dîvânü’ḍ-ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkîn. Zehebî bu eserinde bir yanlışlık sonucu zayıf sayılan râvilerle, rivayetleri sahih ve hasen olmakla beraber tenkide uğrayanları, rivayetlerinde çok yanılanları, hâfızalarının zayıf olması sebebiyle çok yanlışlık yapanları ve mevzû hadis rivayet ettikleri için ittifakla terkedilenleri ele almaktadır (nşr. Hammâd el-Ensârî, Mekke, ts.). Müellif daha sonra eserini Ẕeylü Dîvâni’ḍ-ḍuʿafâʾ adıyla genişletmiştir (Ömer b. Fellâte, III, 428-429). b) el-Muġnî fi’ḍ-ḍuʿafâʾ. Hadis öğrencilerinin zayıf râvileri kolayca tanıyabilmesi için bu alanda daha önce yazılan eserleri gözden geçirerek konuya dair bilgileri özetlediğini söyleyen Zehebî’nin iki ciltten ibaret bu eseri 7854 râviyi ihtiva etmektedir (nşr. Nûreddin Itr, Halep 1971). c) Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. Güvenilir bile olsa tenkide uğrayanlarla birlikte 11.053 zayıf ve metrûk râviyi ihtiva eden bu dört ciltlik eser İbn Adî’nin el-Kâmil’inin özetinden ibarettir (nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî, Kahire 1382/1963).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Hacer, Şerḥu Nuḥbeti’l-fiker (nşr. Muhammed Gıyâs es-Sabbâğ), Dımaşk, ts. (Mektebü’l-Gazzâlî), s. 82.
Sehâvî, Fetḥu’l-muġīs̱, I, 96-101.
Süyûtî, Tedrîbü’r-râvî, s. 105.
Talât Koçyiğit, Hadis Istılahları, Ankara 1985, s. 221, 467.
Subhî es-Sâlih, ʿUlûmü’l-ḥadîs̱ ve muṣṭalaḥuh, Dımaşk 1963, s. 165, 206.
Ömer b. Fellâte, el-Vażʿ fi’l-ḥadîs̱, Dımaşk 1401/1981, III, 383-444.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 540-541 numaralı sayfalarda yer almıştır.