DÜKKÂLÎ, Ebû Abdullah

Selâ’da doğdu. Bir ulemâ ailesinden gelmektedir. Büyük dedesine nisbetle İbn Ali ed-Dükkâlî diye de anılır. Fas’ın Atlantik Okyanusu’na bitişik ortabatı kesimindeki Dükkâle bölgesinde yaşayan Benî Hilâl’in kollarından Dükkâle kabilesine mensuptur. Ataları XVI. yüzyılda Portekiz istilâsı sırasında daha kuzeydeki Selâ, Fas, Miknâs ve diğer şehirlere göç etmişlerdi. İlk eğitiminden sonra Kadı Abdullah b. Muhammed (İbn Hadrâ) es-Selâvî, el-İstiḳṣâ müellifi Ahmed b. Hâlid en-Nâsırî es-Selâvî, Şeyhülcemâa İbrâhim b. Fakīh el-Cerîrî, Ahmed b. Fakīh el-Cerîrî gibi âlimlerden ders aldı. 1303’te (1886) Fas’a giderek Karaviyyîn Camii’nde öğrenim gördü; Ca‘fer b. İdrîs el-Kettânî, Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, Muhammed Tihâmî b. Kennûn, Muhammed b. Tihâmî el-Vezzânî, Abdüsselâm b. Muhammed el-Hevvârî, Abdullah b. İdrîs el-Bedrâvî, İbnü’l-Hayyât ez-Zükkârî, Abdülazîz b. Muhammed el-Bennânî’den ders aldı.

1891 yılına kadar süren tahsilinden sonra döndüğü Selâ’da fıkıh, usul, hadis ve Arapça dersleri verdi, etrafında geniş bir talebe halkası oluştu. Bunun yanında büyük ilgi duyduğu tarihe dair kitaplar okudu ve bu alanda üstün bir seviyeye ulaştı. Abdülhay el-Kettânî, Abdülhafîz el-Fâsî, İbn Zeydân, Muhammed b. Mustafa Bûcendâr, Abbas b. Muhammed es-Simlâlî gibi Faslı tarihçilerle Doğu İslâm dünyasından çeşitli âlimler ve Michaux Bellaire, Évariste Lévi-Provençal gibi şarkiyatçılar kendisinden faydalandı. 1897’de Selâ’da adliye teşkilâtında “udûl” (müzekkî) olarak göreve başladı, 1899’da Tanca’da aynı göreve tayin edildi, 1902’de Selâ’ya dönüp vali kâtipliği yaptı. 1905’te Rabat’ta Mağrib Bankası’nda çalışmaya başladı. Mevlây Abdülhafîz el-Alevî zamanında bir süre Fas’ta kâtiplik görevine getirildi. 1911’de Selâ’da tekrar adliyedeki vazifesine döndü. 1912 yılı sonlarında Sultan Mevlây Yûsuf b. Hasan tarafından kraliyet sarayında kâtiplik görevine, ardından yüksek mahkeme üyeliğine, Bilim ve Eğitim Yüksek Komisyonu sekreterliğine tayin edildi. Faslı tarihçi ve yazar Abdullah b. Abbas el-Cerrârî 1940’ta bu görevi sırasında beş yıl onunla birlikte çalıştı ve kendisinden faydalandı. Cerrârî, Dükkâlî’nin geniş mâlûmat sahibi bir tarihçi olduğunu, birçok tarihçi ve şarkiyatçıyla ilişki kurduğunu, Abdülhay el-Kettânî ile kitap ve nâdir yazmalar konusunda yazıştıklarını ve kitap mübadelesinde bulunduklarını kaydeder (Min Aʿlâmi’l-fikr, II, 179). 1922’de Fransız Cumhurbaşkanı Alexandre Millerand’ın Fas’ı ziyareti sırasında ed-Dürretü’l-yetîme adlı eserinden dolayı kendisine Fransız Académie des sciences nişanı verildiyse de bu nişanı hiç takmadı. Daha sonraki yıllarda da Fransa ve Fas devletlerince çeşitli nişanlarla ödüllendirildi. 18 Mayıs 1945 tarihinde Selâ’da vefat etti.

Eserleri. 1. el-İtḥâfü’l-vecîz bi-aḫbâri’l-ʿUdveteyn el-mühdâ li-Mevlânâ ʿAbdilʿazîz. Selâ’nın coğrafyası, siyasî tarihi, ilmî, ekonomik ve sosyal hayatıyla ilgili bir eserdir. Şehrin mescid ve medreseleri, zâviyeleri, surları, çarşıları, halkın uğraştığı sanatlar ve meslekler hakkında bilgilerin yer aldığı eser ulemâ, mutasavvıf ve yöneticilerin biyografilerini de içerir. 1313’te (1895-96) yazılıp Fas Sultanı Mevlây Abdülazîz’e sunulan el-İtḥâfü’l-vecîz’in neşredilen kısmında yetmiş dört biyografi mevcut olup alfabetiğinden anlaşıldığına göre eser tamamlanmıştır (nşr. Mustafa Bûşa‘râ, Selâ 1406/1986, 1996). 2. İtḥâfü eşrefi’l-melâ bi-baʿżi aḫbâri’r-Rabâṭ ve Selâ. Muhteva bakımından bir önceki eserin benzeri olmakla birlikte ondan daha kapsamlı ve hacimli 3000 beyitlik bir kitaptır. Günümüzde birleşmiş olan komşu Rabat ile Selâ şehirlerini ele alan kitap Lisânüddin İbnü’l-Hatîb’in Müfâḫaretü Mâleḳa ve Selâ adlı eserine reddiye niteliğinde olup İbnü’l-Hatîb’in Mâleka’yı bir süre hapis yattığı Selâ’ya üstün tuttuğu bazı hususlara Dükkâlî’nin itirazlarını içerir. Müellif, bu eseri Fas’ta Mevlây Abdülhafîz’in maiyetinde görevli iken 1911’de yazıp ona takdim etmiştir (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 11D, 383D, 466K, 2391K; el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 227, 12109Z/1, vr. 1-137). Necât el-Merînî, 16-18 Ocak 1992 tarihinde düzenlenen bir sempozyuma sunduğu tebliğde eseri etraflıca tanıtmıştır (bk. bibl.). 3. Edvâḥu’l-bustân fî aḫbâri medîneti Selâ ve men derece bihâ mine’l-aʿyân (Ḥadâʾiḳu’l-ezhâr / Ezhârü’l-bustân fî aḫbâri’l-ʿUdveteyn ve meḥâsini’l-aʿyân). Selâ’nın Fenike, Kartaca ve Roma devirlerine kadar giden tarihinden müellifin zamanına kadar bu şehirde doğan veya buraya gelip yerleşen âlim, mutasavvıf, edip, hükümdar, denizci gibi 2000’i aşkın şahsiyetin biyografisine yer verilen dört ciltlik bir eserdir. 4. ed-Dürretü’l-yetîme fî aḫbâri Şâleti’l-ḥadîs̱e ve’l-ḳadîme. Selâ şehrinin karşısında ve Rabat’la aynı hizada bulunan, kuruluşu Fenike ve Roma dönemlerine kadar giden eski Şâle şehrinin coğrafya, tarih ve eserlerine dairdir (nşr. Abîr Fehd Şedûd, Dımaşk 2012). 1914’te yazılan eserin Mareşal Hubert Lyautey’in isteği üzerine Fransızca’ya tercüme edildiği kaydedilir (ed-Dürretü’l-yetîme, neşredenin girişi, s. 35). 5. es-Sirâcü’l-vehhâc ve’l-kevkebü’l-münîr min senâ ṣâḥibi’t-tâc Mevlânâ el-Ḥasan el-emîr. Mevlây I. Hasan ve İngiltere kraliçesinin 1892’de ona hediye ettiği bir fille ilgilidir (Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 11647). 6. Taḳyîd fî binâʾi Câmiʿi Ḥassân min Rabâṭi’l-Fetḥ. Rabat’taki Hassân Camii’nin inşası ve tarihi hakkında bir risâle olup Necât el-Merînî tarafından neşredilmiştir (ʿÂlemü’l-maḫṭûṭât ve’n-nevâdir, II/1, Riyad 1997, s. 108-132; Min Nevâdiri maḫṭûṭâti’l-mektebeti’l-Maġribiyye, s. 49-75). 7. Nübeẕ (Lemḥa) min târîḫi Selâ. Selâ’nın tarihi, halkı ve âdetleriyle ilgili bir soruya cevap olarak kaleme alınmıştır (Selâ el-Hizânetü’l-İlmiyyetü’s-Subeyhiyye, nr. 415, 534). 8. Ensâbü’l-ʿUdveteyn Selâ ve’r-Rabâṭ. Eserde, bu iki şehirde yaşayanlarla ilgili olup ancak belge ve kaynaklarda görülen veya yok olmaya yüz tutmuş soy kütükleri (ensâb); şehir-kabile, sanat ve mesleklerle ilgili nisbeler; Endülüs’ün çeşitli şehir, kabile ve bölgelerine dair olup aslını koruyan yahut İspanyollar’ca değiştirilen soy kütükleri hakkında bilgi verilir. Eserin yazma nüshasını, Fransız şarkiyatçısı Michaux Bellaire’in başkanı olduğu Tanca’daki Mission Scientifique du Maroc’un merkezine götürdüğü kaydedilir (ed-Dürretü’l-yetîme, neşredenin girişi, s. 21). 9. Ḍavʾü’n-nibrâs fî mecâlisi Fâs ev fî meḥâsini medîneti Fâs. Fas’ta tahsili sırasında 1303-1308 (1886-1891) yılları arasında şehirle ilgili söylenenleri derlediği bilgileri içerir. 10. Taḫlîdü’l-meʾâs̱ir ve taḳyîdü’l-mefâḫir bi-tercemeti’ş-Şeyḫ Şihâbiddîn Aḥmed b. Nâṣır. Hocası, el-İstiḳṣâ li-târîḫi düveli’l-Maġribi’l-aḳṣâ müellifi Ahmed b. Hâlid es-Selâvî’nin biyografisine dairdir. 11. el-Ḥisbe fi’l-İslâm. Vezîrü’l-evvel Hâc Muhammed el-Makkarî’nin isteği üzerine telif edilmiştir. 12. Manẓûme fi’s-saṭranc. 260 beyitlik bir eserdir (Rabat, ts., 1346/1927 [?]). Dükkâlî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: Künnâş (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 2250D, 4257D); Risâle fi’r-ribâṭât bi’l-Maġrib; İtḥâfü’l-melâ bi-aḫbâri medîneti Selâ; Cene’l-cenneteyn min târîḫi Selâ ẕâti’l-ʿudveteyn; Buġyetü’l-müstefîd fî iʿrâbi ḳāme Zeyd (Abdülhâdî el-Irâkī’nin, “kāme Zeyd” cümlesinin i‘rabına dair yaklaşık yirmi soru ihtiva eden risâlesine cevaptır); Risâle fî aḫbâri ḥisân (elleẕî bi’r-Rabâṭ); Risâle fî medîneti Feḍâle; Ṣarîḥu’d-delâle fî ṣıḥḥati nesebi men sekene Dükkâle; Risâle fî târîḫi’l-Maġrib fi’l-ḳadîm ve’l-ḥadîs̱; Ḍavʾü’n-nibrâs fî devleti Benî Vaṭṭâs. Ayrıca eski dönemlerden kendi zamanına kadar Mağrib’de kullanılan sikkeler, geçmişten bugüne Mağrib’de yahudiler, Ahmed b. Abdüsselâm Haccî es-Selâvî’nin biyografisi ve diğer bazı konulara dair eserleri vardır (eserlerinin bir listesi ve yazma nüshaları için bk. ed-Dürretü’l-yetîme, neşredenin girişi, s. 19-27).

BİBLİYOGRAFYA :

Ebû Abdullah ed-Dükkâlî, el-İtḥâfü’l-vecîz (nşr. Mustafa Bûşa‘râ), Selâ 1406/1986, neşredenin girişi, s. 5-17; a.mlf., ed-Dürretü’l-yetîme fî aḫbâri Şâleti’l-ḥadîs̱e ve’l-ḳadîme (nşr. Abîr Fehd Şedûd), Dımaşk 2012, neşredenin girişi, s. 9-40; Zirikli, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 305; VII, 83; İdrîs el-Cuaydî es-Selevî, İtḥâfü’l-aḫyâr bi-ġarâʾibi’l-aḫbâr (nşr. İzzü’l-Mağrib Ma‘nînû), Beyrut 2004, s. 78, 139, 228; Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, Dârülbeyzâ 1960, I, 27-28, 30-31, 46, 48, 49, 59, 64, 73, 113, 152, 169, 172, 197-198; II, 371, 410, 447; a.mlf., Sellü’n-niṣâl li’n-niḍâl bi’l-eşyâḫ ve ehli’l-kemâl: Fihrisü’ş-şüyûḫ (nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1417/1997, s. 107-109; Cirârî, Min Aʿlâmi’l-fikri’l-muʿâṣır bi’l-ʿUdveteyn: er-Rabâṭ ve Selâ, Rabat 1391/1971, II, 177-182; a.mlf., et-Teʾlîf ve nehḍatühû bi’l-Maġrib fi’l-ḳarni’l-ʿişrîn, Rabat 1406/1985, s. 191-194; K. Brown, “Profile of Nineteenth-Century Moroccan Scholar”, Scholars, Saints and Sufis (ed. N. R. Keddie), Berkeley-Los Angeles 1972, s. 130-131, 134; Muhammed Haccî, Fihrisü’l-Ḫizâneti’l-ʿilmiyyeti’ṣ-Ṣubeyḥiyye bi-Selâ, Küveyt 1406/1985, s. 397, 433, 438; a.mlf., Cevlât târîḫiyye, Beyrut 1995, I, 421-427; İdrîs b. Mâhî el-Kaytûnî, Muʿcemü’l-maṭbûʿâti’l-Maġribiyye, Selâ 1988, s. 116-117; Menûnî, el-Meṣâdirü’l-ʿArabiyye li-târîḫi’l-Maġrib, Muhammediye 1410/1989, II, 202, 204, 206-207, 211, 279; a.mlf., Ḳabes min ʿaṭâʾi’l-maḫṭûṭi’l-Maġribî, Beyrut 1999, I, 278-279; II, 1121; M. Abdullah İnân v.dğr., Fehârisü’l-Ḫizâneti’l-Ḥaseniyye, Rabat 1421/2000, I, 8-9, 17-18; II, 646; Y. S. Allûş – Abdullah er-Recrâcî, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyyeti’l-maḥfûẓa fi’l-Ḫizâneti’l-ʿâmme bi-Rabâṭi’l-fetḥ, Rabat 1421/2001, II, 147-148; M. Hayr Ramazan Yûsuf, Muʿcemü’l-müʾellifîne’l-muʿâṣırîn: Vefeyât 1315-1424 (1897-2003), Riyad 1425/2004, II, 698; Necât el-Merînî, “Muḥammed b. ʿAlî ed-Dükkâlî es-Selâvî ve ürcûzetühû İtḥâfü eşrefi’l-melâ bi-baʿżi aḫbâri’r-Rabâṭ ve Selâ”, en-Nedvetü’l-ʿilmiyye ḥavle’r-Rabâṭ ve Selâ, Muhammediye, ts., II, 77-125 (aynı makale için bk. ʿÂlemü’l-kütüb, XV/1, Riyad 1414/1994, s. 27-43; a.mlf., Min Nevâdiri maḫṭûṭâti’l-mektebeti’l-Maġribiyye, Dârülbeyzâ 1422/2001, s. 7-48); Yûsuf el-Mar‘aşlî, Nes̱rü’l-cevâhir ve’d-dürer fî ʿulemâʾi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer, Beyrut 1427/2006, II, 1452-1454; Fuâd Sâlih es-Seyyid, Mevsûʿatü aʿlâmi’l-ḳarni’l-ʿişrîn fi’l-ʿâlemeyni’l-ʿArabî ve’l-İslâmî, Beyrut 1434/2013, II, 266, 316.