DÛMETÜLCENDEL

Bugün Cevf adlı idarî bölgenin belli başlı yerleşim merkezlerinden biri olan Dûmetülcendel’in adını Hz. İsmâil’in oğlu Dûme’den (Dûm, Dûmân) aldığı rivayet edilir. Tihâme’de Hz. İsmâil’in çocukları çoğalınca Dûme Vâdissirhân yöresine gelmiş, burada bir kale inşa ettirmiştir ve taştan (cendel) yapılan kale “Dûmetü’l-cendel” adıyla anılagelmiştir. Bazı araştırmacılar ise şehrin adını burada yaşayan Cendel (Benî Cendel) adlı bir kabileden aldığını iddia ederler (Aṭlāl, X, 65).

Nabatîler’in başşehri Petra’nın 400 km. doğusunda bulunan Dûmetülcendel en parlak devrini Nabatîler ve Romalılar döneminde yaşamıştır. Şehir stratejik açıdan önemli bir mevkide bulunuyordu ve doğu ve kuzeydoğudan gelecek saldırılara karşı Kuzey Arabistan’ın yegâne kalesi durumundaydı. Ayrıca Yemen-Irak ve Vâdissirhân-Suriye kervan yollarının kesiştiği bir noktada yer aldığından eskiden önemli bir ticarî konuma sahip olan Dûmetülcendel’de Arabistan’ın en önemli panayırlarından biri kurulur ve her yıl rebîülevvel ayı boyunca faaliyetini sürdürürdü. Burada kurulan devletlerin güçlü oluşu ve komşu kabileler üzerinde otorite tesis etmeleri de şehrin önemini arttırıyordu. Ved adlı puta tahsis edilmiş bir mâbedin de bulunduğu Dûmetülcendel ve civarında İslâmiyet’in ortaya çıkışı sırasında Hıristiyanlığı benimsemiş olan Kelb, Tay ve Cedîle kabileleri mensupları oturmaktaydı.

Kaynaklarda Hz. Peygamber döneminde Dûmetülcendel’e üç askerî sefer düzenlendiği kaydedilmektedir. Bunların ilki, 5. yılın Rebîülevvel ayında (Ağustos 626) bizzat Hz. Peygamber’in kumandasında yapılmıştır. Bu seferin sebebi, Dûmetülcendel’in hıristiyan hâkimi Ükeydir b. Abdülmelik’in bölgeden geçen Medine kervanlarına saldırması idi. Hz. Peygamber Fezâre ve Gatafân kabilelerine ait topraklardan geçerken bunların Mekkeli müşriklerle beraber Medine’ye saldırı düzenleme hazırlığı içinde olduklarını haber almış ve süratle geri dönmüştür. İkinci sefer, 6. yılın Şâban ayında (Aralık 627-Ocak 628) Abdurrahman b. Avf kumandasında gerçekleştirilmiştir. Bu seferin sonunda hıristiyan Kelb kabilesi reisi Asbağ b. Amr el-Kelbî ve kabilesinden bazı kişiler müslüman olmuşlardır. Üçüncü sefer ise Tebük Gazvesi münasebetiyle yapılmıştır. Hz. Peygamber 9 (630) yılında Tebük’ten Hâlid b. Velîd kumandasında 400 kişilik bir askerî birliği Dûmetülcendel’e gönderdi. Hâlid Dûmetülcendel’deki kaleyi ele geçirdi ve Ükeydir’i esir alarak Medine’ye götürdü. Hz. Peygamber Ükeydir ile cizye ödemesi şartıyla bir antlaşma yapmış ve onun memleketine dönmesine izin vermiştir. Bazı kaynaklar ise Ükeydir’in müslüman olduğunu ve Hz. Peygamber’in kendisine bir ahidnâme verdiğini kaydederler (Hamîdullah, el-Ves̱âʾiḳu’s-siyâsiyye, s. 293-294). Bu son askerî hareketle Dûmetülcendel İslâm hâkimiyeti altına alındı. Fakat Ükeydir Hz. Peygamber’in vefatından sonra irtidad etti ve antlaşmayı bozarak hilâfet merkeziyle bağlarını kopardı. Bunun üzerine Hz. Ebû Bekir bölgeye önce İyâz b. Ganm kumandasında bir askerî birlik gönderdi; daha sonra da Hâlid b. Velîd’i ona yardım için Dûmetülcendel’e sevketti. Sonunda Ükeydir yakalanarak ölüm cezasına çarptırıldı ve Dûmetülcendel yeniden İslâm topraklarına katıldı.

Sıffîn Savaşı’ndan sonra ortaya çıkan Hakem Vak‘ası sebebiyle Ebû Mûsâ el-Eş‘arî ile Amr b. Âs’ın Ezruh veya Dûmetülcendel’de toplandıklarına dair rivayetler yanında önce Dûmetülcendel’de sonra Ezruh’ta olmak üzere iki defa bir araya geldikleri de kaydedilmektedir.

İlk İslâm fetihleri sırasında büyük öneme sahip olan Dûmetülcendel, devlet merkezinin Emevîler devrinde Suriye’ye, Abbâsîler devrinde de Irak’a nakledilmesi ve ticaretin kendine başka yollar bulması sonucu bütün önemini kaybetmiştir. Ancak XVIII. yüzyılda başlatılan Vehhâbî hareketi sırasında Arabistan ile Suriye arasındaki sınırda yer alması sebebiyle yeniden önem kazanmaya başladı. Avrupalı araştırmacı ve seyyahlar da Cevf’ten geçen karayollarını tercih eder oldular.

Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında Dûmetülcendel’de otorite Vehhâbîler’in eline geçti. Bir ara Şemmer Emîri Talâl ile Ruvelâ kabileleri şeyhi Nûrî b. Şa‘lân buraya hâkim oldular. Ancak 1921 yılında Abdülazîz b. Suûd Dûmetülcendel’i topraklarına kattı. Bundan kısa bir süre sonra Ürdün topraklarını güneye doğru genişletmek için teşebbüse geçti, fakat başarılı olamadı. Bu anlaşmazlık 1923-1924’te Küveyt’te toplanan kongrede de çözümlenemedi. Sonunda Suûdîler’le İngilizler arasında yapılan Hadde Antlaşması’yla Dûmetülcendel Necid’e bağlandı (2 Kasım 1925).

Dûmetülcendel’deki en eski tarihî eserlerden biri Ömer Camii (Mescid-i Ömer) olup bugün harabe halindedir. Arkeologlar mimari planı hakkında bilgi edinmek için kazılar yapmaktadır.

Yâkūt Muʿcemü’l-büldân’da Dûme adını taşıyan iki yer daha zikretmektedir. Bunlardan biri Dımaşk yakınında, diğeri Hîre’dedir.

BİBLİYOGRAFYA

Vâkıdî, el-Meġāzî, I, 402-403; II, 560-562; III, 1025-1030.

İbn Hişâm, es-Sîre, I, 80; III, 224; IV, 169-170.

İbn Sa‘d, eṭ-Ṭabaḳāt, I, 288-289; II, 62, 89, 166; III, 129.

İbn Habîb, el-Muḥabber, s. 114, 262-263, 316.

Belâzürî, Fütûḥ (Rıdvân), s. 72-75.

İbn Düreyd, Cemheretü’l-luġa (nşr. F. Krenkow v.dğr.), Haydarâbâd 1344 → Bağdad, ts., II, 301.

Tehẕîbü’l-luġa, XIV, 212.

Bekrî, Muʿcem, II, 564-565.

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, II, 485-489.

Makrîzî, İmtâʿu’l-esmâʿ, Kahire 1941, s. 267, 463-467.

Diyarbekrî, Târîḫu’l-ḫamîs, II, 11, 128.

Hamîdullah, İslâm Peygamberi, I, 564-575.

a.mlf., Hz. Peygamberin Savaşları, s. 126, 129-130, 136, 239.

a.mlf., el-Ves̱âʾiḳu’s-siyâsiyye, Beyrut 1405/1985, s. 293-294.

Muhammed Beyyûmî Mehrân, Dirâsât fî târîḫi’l-ʿArabi’l-ḳadîm, Riyad 1400/1980, s. 487-490.

Abdülazîz b. İbrâhim el-Ömerî, el-Ḫiref ve’ṣ-ṣınâʿât fi’l-Ḥicâz fî ʿaṣri’r-Resûl, [baskı yeri yok] 1985, s. 163.

G. King, The Historical Mosques of Saudi Arabia, London 1986, s. 117-120.

a.mlf., “A Mosque Attrıbuted to ‘Umar B. Al-Khattāb in Dūmat al-Jandal in al-Jarf, Saudi Arabia”, JRAS, sy. 2 (1978), s. 109-123.

Abdülvehhâb Muhammed Ali el-Advânî, “el-Ġazavâtü’n-nebeviyye, senevâtühe’l-hicriyye ve şühûruhe’l-ḳameriyye”, el-Mevrid, IX/4, Bağdad 1401/1981, s. 542.

Khaled Abdulaziz al-Dayel-Abdulaziz Al-Shadukhi, “Excavation at-Dumat al-Jandal”, Aṭlāl, X, Dumat al-Jandal 1986, s. 64-79.

J. Schleifer, “Cevf Sirhân”, İA, III, 123-124.

L. Veccia Vaglieri, “Dūmat al-D̲j̲andal”, EI² (İng.), II, 624-626.