Tanzimat döneminde hazırlanmış ve kabul edilmiş olan kanun ve nizamnâmeleri resmî bir kitap içinde bir araya getirme zarureti hissedilince ilk defa 1267’de (1851), Tanzimat’ın başlangıcından o tarihe kadarki hukukî mevzuat 142 sayfalık isimsiz bir kitapta toplandı. Şâban 1279’da (Şubat 1863) Cevdet Paşa’nın gayretleriyle, kabul edilen yeni kanun ve yönetmelikleri eklemek, yürürlükten kaldırılanları çıkarmak suretiyle ilk defa Düstur adıyla bir kitap meydana getirildi (Tezâkir, IV, 74). Zilhicce 1282’de de (Mayıs 1866) o tarihe kadar kabul edilen kanun ve nizamnâmeler eklenip yürürlükten kaldırılanlar çıkarıldı ve Düstur ikinci defa neşredildi. Daha sonra yeni ilâve ve çıkarmalarla 1289 (1872), 1290 (1873), 1293 (1876) ve 1296 (1879) yıllarında I, II, III ve IV. cilt Düstur’lar yayımlandı. 1299’da (1882) IV. cildin ikinci baskısı yapıldı. 1296’dan (1879) 16 Safer 1302’ye (5 Aralık 1884) kadar kabul edilen kanun, nizamnâme ve tâlimatnâmeler dört zeyil halinde (1, 2 [1299], 3 [1300], 4 [1302]) neşredildi. Bu tarihten II. Meşrutiyet’e (1908) kadar olan dönemdeki mevzuat uzun süre yayımlanmamış, ancak Cumhuriyet’in ilânından sonra Ankara’da 1937’den itibaren birinci tertibin V (1937), VI (1939), VII (1941) ve VIII. (1943) ciltleri olarak neşredilmiştir.
II. Meşrutiyet’ten itibaren çıkan hukukî mevzuatın yayımına ise Meşrutiyet’ten sonra devam edilmiştir. 1 Temmuz 1324’ten (14 Temmuz 1908) 23 Nisan 1923 tarihine kadarki hukukî mevzuat ikinci tertip Düstur’un muhtevasını oluşturmuştur. İlk cildi 1329’da (1911) yayımlanan bu tertibin tamamı on iki cilttir. İkinci tertip Düstur’da kanun, nizamnâme ve diğer mevzuat, padişah tarafından tasdik tarihi esas alınarak sıralanmıştır. Bu tertipte kanun ve nizamnâmelerin yanı sıra devletler arası antlaşma ve sözleşmeler, umumi mukaveleler, cemaat reislerinin beratları da Düstur’a ilâve edilmiştir. Ayrıca ikinci tertip Düstur’da, bu dönemde kabul edilmiş olmakla birlikte Düstur’un yayımlanma aşamasında yürürlükten kalkmış mevzuata da yer verilmiş, böylece birinci tertipte takip edilen yol terkedilmiştir. Bu arada 1302-1336 (1884-1918) yılları arasındaki boşluğu doldurmak amacıyla 15 Muharrem 1289 – 8 Receb 1325 (25 Mart 1872 – 17 Ağustos 1907) tarihleri arasında kabul edilmiş, ancak birinci ve ikinci tertip Düstur’lara alınmamış yetmiş iki kanun, nizamnâme ve tâlimatnâmeyi içine alan tek ciltlik bir mütemmim yayımlanmıştır (İstanbul h. 1335/1333 r.).
Yeni Türk devletinin hukukî mevzuatı üçüncü tertip Düstur’u oluşturmuştur. 23 Nisan 1920-27 Mayıs 1960 tarihleri arasındaki mevzuat Ankara’da yine yılda bir cilt olmak üzere kırk bir cilt halinde yayımlandı. Üçüncü tertipten itibaren Düstur’da kanun ve nizamnâmeler, devletler arası sözleşme ve antlaşmalar, tekel hakkı tanıyan sözleşme ve imtiyaznâmeler, kanunların yorumuyla ilgili Türkiye Büyük Millet Meclisi kararları, nizamnâmelerin yorumuyla ilgili Danıştay kararları, bakanlar kurulunca onaylanan sözleşmeler, Yargıtay ictihadı birleştirme kararları yayımlanmaktadır.
27 Mayıs 1960-1 Kasım 1961 arası 27 Mayıs İhtilâli dönemi mevzuatı bir ciltte dördüncü tertip olarak toplanmıştır. 1 Kasım 1961’den başlayıp halen devam etmekte olan beşinci tertip Düstur’da yılda bir cilt olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin hukukî mevzuatının yayımlanmasına devam edilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
Cevdet, Tezâkir, Ankara 1986, IV, 74.
Düstur, Birinci tertip, c. V, İkinci tertip, Üçüncü tertip, Dördüncü tertip, Beşinci tertip mukaddimeleri.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 10. cildinde, 48-49 numaralı sayfalarda yer almıştır.