EBHERÎ, Esîrüddin

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Aslen Semerkantlı bir aileye mensup olan Ebherî Musul’da doğdu. Bazı kaynaklarda bu nisbe yanlış olarak Ebehrî şeklinde geçmektedir. Bu arada çağdaş İranlı yazarlardan birçoğu, Ebherî nisbesine dayanarak onun Zencan ve İsfahan’a bağlı iki Ebher’den birinde doğmuş olduğunu iddia eder; ancak modern kaynakların bazılarının kaydettiği gibi bizzat Ebherî’nin Semerkandî nisbesini kullandığı dikkate alınırsa ailesinin aslen Semerkantlı olduğu anlaşılır. Seyfü’l-gullâb müellifi Muhammed Fevzî ise Ebherî nisbesinin üç ayrı anlamı bulunduğunu belirterek bunları bir beldeye mensup olma, bir kabileye mensup olma ve “Beyâzî”de olduğu gibi bir niteliği belirtme şeklinde sıraladıktan sonra Ebherî nisbesinin beldeye değil kabileye mensubiyet ifade ettiğini söyler; ona göre Esîrüddin Ebher kabilesine mensuptur. Mehmet Sadettin Aygen Büyük Filozof Esîrüddin Ebherî adlı eserinde, Ebherî’nin Afyon ilinin Çay ilçesi yakınında Eber gölü civarındaki Eber köyünden (şimdiki Doğanlı) olduğunu ve türbesinin de orada bulunduğunu iddia ediyorsa da şimdilik bu iddia “ebher” ile “eber” kelimeleri arasındaki ses benzerliğinin ötesinde bir anlam taşımamaktadır.

Ebherî ilk tahsilini Musul’da yaptı, daha sonra Horasan ve Bağdat’a giderek öğrenimini tamamladı. O dönemin en ünlü bilginlerinden olan Kemâleddin İbn Yûnus’un talebesi, İbn Hallikân’ın da hocası oldu. Bir süre Musul sarayında himaye gördü; 625’te (1228) Musul’dan Erbil’e geçerek oraya yerleşti. Ebherî ayrıca Anadolu’ya da seyahatlerde bulunmuş, buradaki Türk beylerinin saraylarında ağırlanmış, ilim ve kültürün gelişmesine ve ilim adamlarına büyük değer veren beylerin teşvik ve destekleriyle felsefe ve müsbet ilimler alanında dersler vermiştir. Ölümüyle ilgili olarak kaynaklarda 661 (1263) ve 663 (1265) gibi farklı tarihler zikredilmektedir.

Eserleri. Felsefe ve Mantık. Felsefede Fârâbî ve İbn Sînâ geleneğinin XIII. yüzyıldaki en başarılı temsilcilerinden olan Ebherî, özellikle Hidâyetü’l-ḥikme ve Îsâġūcî adlı eserleriyle İslâm dünyasında pek az bilgine nasip olacak derecede büyük bir üne kavuşmuştur. Bu iki eserin ortak özelliği, asırlarca medreselerde ders kitabı olarak okutulmaları ve üzerlerine birçok şerh ve hâşiyenin yazılmış olmasıdır.

1. Hidâyetü’l-ḥikme. Klasik İslâm felsefesinin problemleri üzerinde bir çalışma olan eser mantık, tabîiyyât ve ilâhiyyât şeklinde üç ana kısma ayrılmıştır. Muhtelif baskıları bulunan bu kitabın İstanbul başta olmak üzere dünyanın birçok yerinde yazma nüshaları vardır (Brockelmann, GAL, I, 608-609; Suppl., I, 839-841). Esere ne kadar çok değer verildiği, üzerine yazılan şerh ve hâşiyelerden anlaşılmaktadır. Bunların en meşhurları, Kādî Mîr Hüseyin b. Muînüddin el-Meybedî (el-Meybüdî) el-Hüseynî ile (ö. 880/1475) Sadreddîn-i Şîrâzî (ö. 1050/1640) tarafından yapılanlardır. Özellikle Kādî Mîr şerhine birçok hâşiye yazılmıştır. Bu hâşiyelerin en önemlileri arasında Muslihuddîn-i Lârî (ö. 979/1572), Nasrullah b. Muhammed el-Halhâlî, Lutfullah b. İlyas er-Rûmî (ö. 929/1522), Pîr Muhammed b. Alâeddin Ali el-Fenârî ve Emîr Fahreddin el-Esterâbâdî (ö. 1040/1630) gibi ünlü bilginlerin hâşiyeleri zikredilebilir. Bunlardan Lârî’nin hâşiyesi üzerine İsmâil Gelenbevî (ö. 1205/1791) bir ta‘lîkāt yazmıştır. Hidâyetü’l-ḥikme’nin diğer önemli bir şerhi de Mevlânâzâde Ahmed b. Mahmûd el-Herevî el-Harziyânî’ye aittir. Bu şerh mantık kısmı hariç eserin son iki bölümü üzerine yapılmıştır. Mevlânâzâde’nin şerhine de birçok hâşiye yazılmıştır. Bunlardan kayda değer olanları arasında Hıdır Şah b. Abdüllatîf (ö. 853/1449), Fâtih Sultan Mehmed döneminin ünlü âlimlerinden Hocazâde Muslihuddin Mustafa Efendi, Kadızâde-i Rûmî adıyla bilinen Mûsâ b. Muhammed ve Muhammed b. Mahmûd el-Vefâî’nin hâşiyeleri sayılabilir. Son hâşiye Hocazâde’ninkini tamamlar niteliktedir. Vefâî bu hâşiyeyi Vezir Ayas Paşa için yazmış ve 924 (1518) yılında tamamlamıştır. Ayrıca Mevlânâzâde’nin şerhi üzerine II. Bayezid’in hocalarından Selâhaddin’in de bir hâşiyesi vardır ki Hocazâde bazı noktalarda onu tenkit etmiştir. Hidâyetü’l-ḥikme üzerine yazılan, Emîrek Şemseddin Muhammed b. Mübârek Şah el-Buhârî, Sa‘deddin Mes‘ûd b. Muhammed el-Kazvînî ve Muînüddin es-Sâlimî’nin şerhleri de kayda değer görülmektedir.

2. Îsâġūcî. er-Risâletü’l-Es̱îriyye fi’l-manṭıḳ adıyla da bilinir. Mantığın bütün konularını kapsamakla birlikte son derece muhtasar bir eser olup medreselerde mantık alanında okutulan ilk kitap olması bakımından önemlidir. Îsâġūcî, mantıkçılar nezdinde en çok değer verilen, yine aynı derecede mühim birçok şerh ve hâşiyeye konu olan başlıca mantık kitaplarındandır. Esere Batı dünyasında da ilgi duyulmuş, Latince başta olmak üzere bazı Batı dillerine tercüme edilmiştir (bk. ÎSÂGŪCÎ).

3. Tenzîlü’l-efkâr fî taʿdîli’l-esrâr (Nuruosmaniye, nr. 2662). Ebü’l-Ferec tarafından Süryânîce’ye çevrilmiştir.

4. Keşfü’l-ḥaḳāʾiḳ fî taḥrîri’d-deḳāʾiḳ. 663 (1264) yılında istinsah edilmiş bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Ayasofya, nr. 2453).

5. Risâletü’l-bâhire fî maḳāleti’z-zâhire (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2566/3).

6. Kitâbü’l-Meṭâliʿ (Köprülü Ktp., nr. 1618).

7. Kitâbü Beyâni’l-esrâr (Köprülü Ktp., nr. 1618).

8. Telḫîṣü’l-ḥaḳāʾiḳ (Köprülü Ktp., nr. 1618).

9. Zübdetü’l-esrâr (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1210).

10. Tehẕîbü’n-nüket (Âtıf Efendi, nr. 1604).

11. Risâle fî Fesâdi’l-ebḥâs elletî vaḍaʿahâ mübrizü’l-cedeliyyîn (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2304/4).

12. Risâle Müştemile ʿalâ s̱emânî ʿaşere mesʾeletin fi’l-kelâm… Filozoflar, kelâmcılar ve çeşitli din veya mezheplere mensup olanlar arasında ihtilâf konusu olan on sekiz meseleyi halletmek maksadıyla yazılmış bir eserdir (Ragıb Paşa, nr. 1461).

13. Merâṣıdü’l-maḳāṣıd (Diyarbakır, nr. A 2021/2).

Ayrıca Muhammed Takī Dânişpejuh tarafından yayımlanan (Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât u ʿUlûm-i İnsânî, sy. 7273, s. 457-494) ve Hidâyetü’l-ḥikme’nin mantık bölümünün Farsça’ya tercümesinden ibaret olan Manṭıḳu’l-hidâye ile Arapça Risâle fi’l-manṭıḳ’ı da zikretmek gerekir. Nâşir, bu son risâlenin Farsça bir tercümesinin bulunduğunu da bildirmektedir (Tahran Üniversitesi Ktp., nr. Ş. 5968).

Astronomi. 1. Muḫtaṣar fî ʿilmi’l-heyʾe. Astronominin temel problemlerini ihtiva eden eser yirmi iki bölümden ibarettir.

2. ez-Zîcü’ş-şâmil. Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî’nin aynı adı taşıyan eseri üzerine yazılmış bir şerhtir.

3. Risâle fi’l-usṭurlâb.

4. Dirâyetü’l-eflâk.

5. ez-Zîcü’l-mülaḫḫaṣ. ez-Zîcü’l-iḫtiṣârî ve ez-Zîcü’l-Es̱îrî adlarıyla da anılmaktadır (Sarton, II/2, s. 867; EIr., I, 216-217).

6. Mülaḫḫaṣ fî Ṣınâʿati’l-Mecisṭî (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2583).

Geometri. 1. Iṣlâḥu Kitâbi’l-Usṭuḳussât fi’l-hendese li-Öḳlîdis (Arkeoloji Müzesi Ktp., nr. 596).

2. Risâle fî Berkâri’l-maḳṭûʿ (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1706).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Sînâ, ʿUyûnü’l-ḥikme (İbn Sînâ, Resâʾil içinde, nşr. Hilmi Ziya Ülken), Ankara 1953, I, 2-10.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 206-207; II, 969, 2028-2030.

Muhammed Fevzî, Seyfü’l-gullâb, İstanbul 1284, s. 9-10.

Suter, Die Mathematiker, s. 145-146.

Edwin E. Calverley, “al-Abharī’s Īsāghūjī fī’l-manṭiq”, The Macdonald Presentation Volume, London 1933, s. 75-85.

Brockelmann, GAL, I, 608-611; Suppl., I, 839-844.

a.mlf., “al-Abharī”, EI² (İng.), I, 98-99.

Sarton, Introduction, II/2, s. 867.

Nihat Keklik, İslâm Mantık Tarihi ve Fârâbî Mantığı, İstanbul 1969-70, I, 63-64.

Ramazan Şeşen, Nevâdirü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye fî mektebâti Türkiyâ, Beyrut 1975, s. 304-310.

Mehmet Sadettin Aygen, Büyük Filozof Esîrüddin Ebherî, Afyon 1985.

Nicholas Rescher, Teṭavvürü’l-manṭıḳı’l-ʿArabî (trc. Muhammed Mehrân), Kahire 1985, s. 441-444.

Abdülkuddûs Bingöl, Porphyrios ve İsagojisi Üzerine, Erzurum 1988, s. 28-29.

Muhammed Takī Dânişpejuh, “Dü risâle der mantık”, Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât u ʿUlûm-i İnsânî, sy. 72-73, Tahran 1349, s. 457-494.

Hamdi Ragıp Atademir, “Porphyrios ve Ebherî’nin İsagoci’leri”, DTCFD, VI/5 (1948), s. 461-468.

G. C. Anawati, “Abharī”, EIr., I, 216-217.