Bişr b. Gānim el-Horâsânî (ö. 200/815 [?])
Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Horasan’da doğup büyüdüğü ve II. (VIII.) yüzyılın sonu ile III. (IX.) yüzyılın başlarında yaşadığı bilinmektedir. Fuat Sezgin, vefat tarihinin 200 (815) yılı civarında olduğunu kaydetmektedir (GAS, I, 586).
On iki bölümden meydana gelen el-Müdevvene’yi Horasan’da tamamladıktan sonra Ebû Gānim, Kuzey Afrika’nın büyük şehirlerinden, o dönemin İbâzıyye merkezi Tâhert’e doğru, şehrin kurucusu ve Rüstemîler’in İbâzıyye kolunun ikinci büyük imamı Abdülvehhâb b. Abdurrahman’a kitabını takdim etmek üzere yola çıktı. Bu yolculuk sırasında İbâzîler’in faaliyet merkezi olan Cebelinefûse’ye uğradı. Burada İbâzî şeyhi Ebû Hafs, Amrûs b. Feth’in yanında bir müddet kaldı. Ebû Hafs bu süre içinde el-Müdevvene’den bir nüsha istinsah edip Mağrib İbâzî literatürüne katkıda bulundu. Bu eser el-Müdevvenetü’ṣ-ṣuġrâ olarak bilinmektedir. Ebû Gānim daha sonra Tâhert’e geçerek eserini Abdülvehhâb’a takdim etti. Ancak bu nüsha Rüstemî Kütüphanesi’nin tahrip olması sonucunda kaybolmuştur.
Ebû Gānim eserindeki bilgileri, İbâzîler’in ileri gelen âlimleri Ebû Eflah, Hânim b. Mansûr ve özellikle Ebû Ubeyde Müslim et-Temîmî’den, onun talebeleri Abdullah b. Abdülazîz ile Ebü’l-Muarric Ömer b. Muhammed ve diğerleri vasıtasıyla elde etmiştir. Eserin diğer önemli bir özelliği de İbâzîler’den ilk hadis tedvin eden Hânim b. Mansûr’dan Ebû Yezîd el-Kazvînî vasıtasıyla aldığı hadisleri kaydetmesidir. Bunun yanı sıra Kuzey Afrika’ya giderken Mısır İbâzîleri’nden duyduğu hadis ve rivayetleri nakletmiş, devrinin diğer İbâzî kaynaklarından da faydalanmıştır. Bu yönleriyle eser güvenilir bir İbâzî kaynağıdır.
J. C. Wilkinson el-Müdevvene’nin, muhtemelen İmam Eflah b. Abdülvehhâb’ın döneminden itibaren yapılan önemli ilâvelerle birlikte Rüstemî devri sonrasında Nükkârîler’in güç kazandığı zamana kadar tedrîcen tamamlandığını söylemektedir (Isl., LXII, 250). Abdullah b. Yezîd el-Fezârî’ye de atfedilen eser Berberî diline tercüme edilmiştir.
Eserin bizzat Ebû Gānim tarafından yazılmış el-Müdevvenetü’ṣ-ṣuġrâ ve Ettafeyyiş (ö. 1332/1914) tarafından hazırlanmış el-Müdevvenetü’l-kübrâ olmak üzere günümüze ulaşan iki ayrı tertibi vardır.
el-Müdevvenetü’ṣ-ṣuġrâ (I-II, 1404/1984) ve el-Müdevvenetü’l-kübrâ (I-II, 1404/1984) Uman’da Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekāfe tarafından neşredilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Şemmâhî, Kitâbü’s-Siyer, Kahire 1301, s. 228.
Sâlimî, el-Lümʿa, Algiers 1326, s. 184, 197-198.
Sezgin, GAS, I, 586.
W. Schwartz, Die Anfänge der Ibaditen in Nordafrika, Wiesbaden 1983, s. 42, 44.
Pierre Cuperly, “Muhammad atfayyas et sa Risâla Sâfiya fî ba‘d Tawârîh ahl wâdî Mizâb”, IBLA, XXXV/130 (1972), s. 265.
M. Îsâ Mûsâ, “el-Bibliyucrâfiyâtü’l-İbâḍiyye”, ʿÂlemü’l-kütüb, V/1, Riyad 1984, s. 87.
J. C. Wilkinson, “Ibâdi Hadīth: an Essay on Normalization”, Isl., LXII (1985), s. 232, 233, 241, 248-251.
T. Lewicki, “Abū G̲h̲ānim al-K̲h̲urāsānī”, EI2 (İng.), I, 120.
a.mlf., “el-Ibāḍiyya”, a.e., III, 653.
a.mlf., “Ebû Ġānim el-Ḫorâsânî”, UDMİ, I, 877-878.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 10. cildinde, 126-127 numaralı sayfalarda yer almıştır.