EBÛ MANSÛR el-HEREVÎ

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Nisbesinden Heratlı olduğu ve IV. (X.) yüzyılın ikinci yarısında yaşadığı tahmin edilmektedir. Kendisini büyük bir üne kavuşturmuş olan Kitâbü’l-Ebniye ʿan ḥaḳāʾiḳi’l-edviye adlı eserinin mukaddimesinde yer alan “Hazret-i âlî mevlânâ el-emîr el-müsedded el-müeyyed el-mansûr” ibaresine bakarak kitabını Sâmânî Emîri I. Mansûr’a (961-976) ithaf ettiği ileri sürülürse de “el-mansûr” ifadesinin isim olmayıp diğerleri gibi unvan olabileceği ihtimali dikkate alınarak bu durum ihtiyatla karşılanmalıdır.

Ebû Mansûr’un çok seyahat ettiği ve bu arada Hindistan’a da gittiği anlaşılmaktadır. XIV. yüzyıldan itibaren tanınmaya başlayan kitabı nebatî, hayvanî ve madenî ilâçlar olmak üzere üç bölüme ayrılmıştır. Müellif 466’sı bitkilerden, kırk dördü hayvanlardan ve yetmiş beşi minerallerden elde edilmiş toplam 585 ilâcın adını alfabetik sıra ile vererek terkip ve tesirlerini izah etmektedir. Tıbbî bilgiler yanında ayrıca sodyum ve potasyum karbonatların birbirlerinden ayırt edilişleri, arsenik, bakır oksit, silisik asit ve antimon, bakır, kurşun bileşiklerinin zehirleyici nitelikleri, yanmamış kirecin kıl dökücü etkileri ve cerrahîde kullanılması gibi kimyasal konular hakkında da bilgi vermiştir. Kitabın kaynakları arasında Srîhârgavadatta, Bâhayıl, Jatak gibi Hint; Hipokrat, Galen, Dioskorides, Aeginalı Paulus gibi Grek ve Ali b. Rabben et-Taberî, Huneyn b. İshak, Sâbit b. Kurre, Ebû Mâhir Mûsâ b. Yûsuf b. Seyyâr gibi İslâm bilginlerinin eserleri bulunmaktadır.

Kitâbü’l-Ebniye’nin ünlü şair ve sözlükçü Esedî-i Tûsî (ö. 465/1073) tarafından 447’de (1056) istinsah edilen ve Viyana Kaiserlich-Königlichen Hofbibliothek’te (A.F. 340) bulunan nüshasına dayanarak F. Romeo Seligmann, önce Liber fundamentorum farmacologiae medici Abu Mansur Muwaffak adıyla muhtasar Latince çevirisini (Vienna 1830-1833), sonra da Codex vindobonensis sive medici Abu Mansûr Muwaffak bin Ali Heratensis Liber fundamentorum farmacologiae (Vienna 1838) adı altında Farsça metnini birlikte yayımladı. Kitap daha sonra aynı metne dayanılarak Abdulchalig Achundow tarafından Die Pharmakologischen Grundsätze des Abu Mansur Muwaffak bin Ali Harawi başlığıyla Almanca’ya çevrildi (Halle 1893, 1968). Eserin son zamanlarda Ahmed-i Behmenyâr ve Hüseyin Mahbûbî-i Erdekânî tarafından da yeni bir neşri yapılmıştır (Tahran 1346 hş./1967).

Kitâbü’l-Ebniye, tıp alanındaki bu şöhretinin yanında ayrıca gerek üslûbu gerekse dil sadeliği ve ifade güzelliği bakımından Farsça nesrin en güzel örneklerinden biri kabul edilir.

BİBLİYOGRAFYA

Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa, Beyrut, ts., II, 356.

Flügel, Handschriften, II, 534-536.

Browne, LHP, I, 11, 478.

A. Fonahn, Zur Quellenkunde der persischen Medizin, Leipzig 1910, s. 80, nr. 224-226.

Storey, Persian Literature, II, 199-200.

G. Lazard, La Langue des plus anciens monuments de la prose persane, Paris 1963, s. 45-48.

Sezgin, GAS, III, 187, 201.

M. Minovi, Introduction to the Photostatic, Tahran 1344 hş./1966.

Ullmann, Die Medizin, s. 266-267.

C. L. Elgood, Târîḫ-i Pizişkî-yi Îrân (trc. Muhsin Câvîdan), Tahran 1352 hş./1974, s. 520.

Sarton, Introduction, I, 678-679.

Muhammed-i Kazvînî, “Ḳadîmterîn Kitâb der Zebân-i Fârsî-yi Ḥâliye”, Bîst Maḳāle, Tahran 1363 hş., I, 65-68.

Selim Ammar, Médecins et médecine de l’Islam, Paris 1984, s. 205.

Safâ, Edebiyyât, I, 625.

Mahmûd Necmâbâdî, Târîḫ-i Ṭıb der Îrân pes ez İslâm, Tahran 1366 hş., s. 634-640.

Seyyid Hüseyin Nasr, İslâm ve İlim (trc. İlhan Kutluer), İstanbul 1989, s. 187.

DMF, I, 35, 194.

L. Richter-Bernburg, “Abū Manṣūr Mowaffaq b. Alī Heravī”, EIr., I, 336-337.