EBÛ MUS‘AB

150 (767) yılında doğdu. Ashaptan Abdurrahman b. Avf’ın soyundandır. Tahsilini ehl-i hadîs ekolünün merkezi olan Medine’de yaptı. Hocaları arasında Mâlik b. Enes, İbrâhim b. Sa‘d, Muhammed b. İbrâhim b. Dînâr, Abdülazîz ed-Derâverdî, Sâlih b. Kudâme gibi dönemin önde gelen âlimleri bulunmaktadır. Ahmed b. Hanbel, Şâfiî, Ebû Kudâme es-Serahsî gibi önemli şahsiyetler de akranları arasındadır. Çok sayıda talebe yetiştirmiştir. Kendisinden sonra özellikle hadis sahasında adları duyulan birçok âlim ya derslerine devam etmek veya rivayette bulunmak suretiyle Ebû Mus‘ab’dan faydalanmıştır. Buhârî, Müslim, Ebû Zür‘a er-Râzî, Ebû Hâtim er-Râzî, Tirmizî, İbn Mâce, Bakī b. Mahled el-Endelüsî, Muhammed b. Muâfâ es-Saydâvî bunlar arasında sayılabilir. Hadis alanında sadûk ve sika olduğu hususunda kaynaklar genellikle görüş birliği içindedir. İbn Ebû Hayseme, babasının kendisine Medine’de Ebû Mus‘ab dışındakilerden hadis yazmasını tenbih ettiğini söylemekteyse de bu muhtemelen onun hadiste güvenilir bir kişi olmamasından dolayı değil, kadılık yapması ve hadislerin yanı sıra kendi görüşüyle hükmetmesi sebebiyledir (Kādî İyâz, I, 512). Öte yandan J. Schacht bizzat bu rivayeti şüpheyle karşılamakta, gerekçe olarak da İbn Ebû Hayseme’nin Ebû Mus‘ab’dan rivayette bulunmasını göstermektedir (al-Andalus, s. 5). Esasen Buhârî, Müslim, İbn Mâce ve Tirmizî gibi muhaddislerin kendisinden rivayette bulunması, Ebû Mus‘ab’ın güvenilir bir kimse olduğunu ve hadis ilminde önemli bir mevkiye sahip bulunduğunu ortaya koymaktadır. İmâm Mâlik’in talebesi ve onun mezhebine mensup olmakla birlikte kıyasa meyli hocasından fazladır.

Ebû Mus‘ab ilmî faaliyetlerinin yanı sıra idarî ve kazâî görevlerde de bulunmuştur. Kûfe kadılığı yapmış, daha sonra Medine şurtası, ardından da kadısı olarak görevlendirilmiştir. Halife Me’mûn döneminde görevde bulunmakla birlikte halifenin görüşüne aykırı olarak Kur’an’ın mahlûk olmadığını söylemekten çekinmemiştir. Bunun dışında dönemin siyaset ve mezhep tartışmalarına girmemiş, bu sebeple kadılığında verdiği hükümler her türlü tartışmadan uzak olmuştur.

242 Ramazanında (Ocak 857) vefat eden Ebû Mus‘ab’ın 240 (855) ve 241 (856) yıllarında öldüğü de rivayet edilmektedir.

Ebû Mus‘ab, İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾ adlı eserini rivayet edenlerden biridir. Bu hadis koleksiyonunun en son râvilerinden olması sebebiyle onun rivayetinde diğer birçok rivayette bulunmayan 100 kadar hadis yer almaktadır. Bunun dışında Mâlikî fıkhına dair Muḫtaṣar adlı bir eseri vardır. Mâlikî fıkhının bugüne kadar tam olarak gelebilmiş en eski eseri olan Muḫtaṣar’ın bilinen tek yazma nüshası Fas’taki Karaviyyîn Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 874/40). Endülüs Emevî Hükümdarı Müstansır-Billâh’ın kölesi Hüseyin b. Yûsuf tarafından 359 (970) yılında Kurtuba’da istinsah edilen eser, aynı zamanda Fas kütüphanelerinde mevcut en eski yazma kitaptır. Muḫtaṣar, klasik fıkıh kitaplarında olduğu gibi temizlik bahsiyle başlamakta, daha sonra sırasıyla namaz, zekât, oruç, hac, cihad, şüf‘a, evlenme, boşanma, satım akdi, sarf, kira, kısas ve hudûd suçları, yargılama ve vasiyet bölümleri gelmektedir. İbnü’n-Nedîm, IV. (X.) yüzyıla kadar olan ilmî hareketin tarihini verirken Ebû Mus‘ab ve eseri Muḫtaṣar’dan bahsetmemiştir. Esasen İbnü’n-Nedîm, daha birçok değerli ismi ve onlara ait eserleri zikretmeyi ihmal etmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

Buhârî, et-Târîḫu’l-kebîr, I/2, s. 5-6.

Vekî‘, Aḫbârü’l-ḳuḍât, I, 258.

İbn Abdülber, el-İntiḳāʾ, Kahire 1350, s. 62.

Kādî İyâz, Tertîbü’l-medârik, I, 511-513.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XI, 436-440.

a.mlf., el-ʿİber, I, 436.

İbn Kesîr, el-Bidâye, X, 344.

İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, I, 140-141.

İbn Hacer, Tehẕîbü’t-Tehẕîb, I, 20.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, II, 308.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, II, 100.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 57.

M. Âbid el-Fâsî, Fihrisü maḫṭûṭâti Ḫizâneti’l-Ḳaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1400/1980, II, 538.

Joseph Schacht, “On Abū Mus’ab and his Mujtasar”, al-Andalus, XXX, Madrid 1965, s. 1-13.