EBÛ OSMAN el-MÂZİNÎ

175’te (791) Basra’da doğdu. Bekir b. Vâil kabilesinin Mâzin b. Şeybân koluna mensuptur. Basra okulunun önde gelen simalarından olup Halife Vâsiḳ-Billâh devrinde (842-847) Bağdat’a gitti. Babası da bir nahiv ve kıraat âlimidir. Ebû Ubeyde et-Teymî, Asmaî ve Ebû Zeyd el-Ensârî’nin öğrencisi olup Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ını Ahfeş el-Evsat’tan ve Ebû Ömer el-Cermî’den okudu. Kaynaklar, Ebû Osman’ın nahiv ve lugat konusunda Basra âlimlerinin en meşhurlarından biri olduğunu zikretmekte, talebesi olan Müberred, Sîbeveyhi’den sonra nahvi en iyi onun bildiğini söylemektedir. Câhiz’e göre de zamanının üç büyük nahivcisinden biridir. Güçlü bir diyalektiğe sahip olan Ebû Osman yaptığı tartışmalarda daima galip gelmiş, bu arada birçok konuda Ahfeş el-Evsat’la tartışıp onu susturmuştur. Tabakat kitaplarında onun yaptığı tartışmalardan çeşitli örnekler mevcuttur.

Halife Vâsiḳ-Billâh’la tanışması, bir câriyenin, halifenin huzurunda Ümeyye b. Ebü’s-Salt’ın şiirindeki bir kelimeyi okuyuşuna itiraz edilince, söz konusu kelimeyi Basra’nın en büyük âlimi Ebû Osman el-Mâzinî’nin de aynı şekilde okuduğunu söylemesi üzerine Sâmerrâ’da saraya davet edilmesiyle başlamış, aralarındaki münasebet zamanla gelişmiş ve Vâsiḳ-Billâh Ebû Osman’a maaş bağlamıştır. Sarayla irtibatı Mütevekkil-Alellah zamanında da (847-861) devam eden Ebû Osman Basra’da vefat etti.

İtikadî yönden İmâmiyye mezhebine mensup olan Ebû Osman bazı konularda Mürcie görüşünü benimsemiştir. Bu ilimlerde hocası kelâmcıların imamlarından İbn Mîsem’dir.

Ebû Osman el-Mâzinî nahivden ziyade sarfla ilgilenmiş, daha önce nahivle birlikte ele alınan sarfı müstakil bir ilim halinde tedvin eden ilk dilci olmuştur. Dilde kıyasa büyük önem vermiş, kıyasa uymayan şeyleri Kur’an’da bile olsa reddetmiştir.

Eserleri. Birçok meselede Sîbeveyhi ve Halîl b. Ahmed’e muhalefet eden Ebû Osman el-Mâzinî’nin değişik konularda yazdığı eserleri içinde en önemlisi et-Taṣrîf’tir. Bir sarf mukaddimesi olan eser, Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ındaki sarfla ilgili dağınık meseleleri bir araya getirmiştir. Esere İbn Cinnî’nin yaptığı el-Munṣıf adlı şerh İbrâhim Mustafa ve Abdullah Emîn tarafından neşredilmiştir (I-III, Kahire 1373-1379/1954-1960). Ebû Osman’ın kaynaklarda zikredilen diğer eserleri şunlardır: Kitâb fi’l-Ḳurʾân, ʿİlelü’n-naḥv, Tefsîru Kitâbi Sîbeveyhi, Mâ yelḥanü fîhi’l-ʿâmme, Kitâbü’l-Elif ve’l-lâm, Kitâbü’l-ʿArûż, Kitâbü’l-Ḳavâfî, Kitâbü’d-Dîbâc fî cevâmiʿi Kitâbi Sîbeveyhi, Kitâbü’t-Taʿlîḳ.

Ebû Osman el-Mâzinî hakkında R. A. Ubeydî tarafından Ebû ʿOs̱mân el-Mâzinî ve meẕâhibuhû fi’ṣ-ṣarf ve’n-naḥv (Bağdad 1969) adlı bir çalışma yapılmıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Merâtibü’n-naḥviyyîn (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1375/1955, s. 77-80.

Sîrâfî, Aḫbârü’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn (nşr. Muhammed İbrâhim el-Bennâ), Kahire 1405/1985, s. 85-95.

Ebû Bekir ez-Zübeydî, Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1392/1973, s. 87-93.

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Flügel), s. 57.

İbn Cinnî, el-Munṣıf (nşr. İbrâhim Mustafa – Abdullah Emîn), Kahire 1379/1960, III, 313-343.

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, VII, 93.

İbnü’l-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâʾ (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1386/1967, s. 182-187.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, VII, 107-128.

İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, III, 145.

İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 281-291.

İbn Hallikân, Vefeyât, I, 283-286.

Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Yemânî, İşâretü’t-taʿyîn fî terâcimi’n-nüḥât ve’l-luġaviyyîn (nşr. Abdülmecîd Diyâb), Riyad 1406/1986, s. 61-62.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XII, 270-272.

Safedî, el-Vâfî, X, 211-216.

Taşköprizâde, Mevzûâtü’l-ulûm, I, 172-174.

İbn Kesîr, el-Bidâye, X, 352-353.

İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, II, 57.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, II, 329.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 463-466.

Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, II, 134-138.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 168.

Sezgin, GAS, IX, 75-76, 179-180.

Şevkī Dayf, el-Medârisü’n-naḥviyye, Kahire 1968, s. 115-122.

Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, II, 293-294.

Hasan es-Sadr, Teʾsîsü’ş-Şîʿa, Beyrut 1401/1981, s. 71-72.

Aʿyânü’ş-Şîʿa, III, 594-598.

C. Zeydân, Âdâb, I, 488.

R. Sellheim, “al-Mâzinî”, EI² (İng.), VI, 954-955.