EBÛ YA‘LÂ el-MEVSILÎ

3 Şevval 210’da (17 Ocak 826) Musul’da doğdu. Babası Ali b. Müsennâ muhaddis, dayısı Muhammed b. Ahmed b. Ebü’l-Müsennâ hadis hâfızıydı. Kur’an öğreniminden sonra babasının ve dayısının yakın ilgisi sebebiyle tanınmış âlimlerle görüştü. Çok erken sayılabilecek bir yaşta hadis tahsili için ilim muhitlerini dolaşmaya başladı. Henüz on beş yaşında iken önce Bağdat’a, daha sonra Basra, Abadan, Ahvaz gibi şehirlere gitti. Bu sırada Ebû Zür‘a er-Râzî ile arkadaş oldu. Ahmed b. Hanbel’le birlikte Ali b. Ca‘d’dan hadis rivayet etti. Yahyâ b. Maîn, Ali b. Medînî, Osman b. Ebû Şeybe, Halîfe b. Hayyât, Ebû Hayseme Züheyr b. Harb gibi muhaddislere talebe oldu. Buhârî ve Müslim gibi âlimlere yetiştiği halde onlardan rivayette bulunmamasını eksiklik sayanlara, bir önceki tabakaya mensup muhaddislere talebelik ettiği belirtilerek bunun bir kusur sayılamayacağı ifade edilmiştir. Kendisine de Nesâî, İbn Hibbân, Ebü’l-Feth el-Ezdî, Taberânî, Ebû Bekir Ahmed el-İsmâilî, İbn Adî, İbnü’s-Sünnî ve Ebü’ş-Şeyh gibi muhaddisler talebe oldular.

İbn Hibbân, Dârekutnî, Hâkim, Zehebî onun güvenilir bir âlim olduğunu söylemektedirler. Fıkıh ilmini İmam Ebû Yûsuf’un talebelerinden öğrendi ve Ebû Hanîfe’nin görüşlerini benimsedi. Hanefî fıkhıyla bir hayli meşgul olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Ebû Ali en-Nîsâbûrî, eğer Bişr b. Velîd el-Kindî’den Ebû Yûsuf’un kitaplarını okumakla zaman kaybetmeseydi onun Basra’da Süleyman b. Harb ve Ebü’l-Velîd et-Tayâlisî gibi büyük muhaddislerin seviyesine çıkabileceğini söylemektedir. Nesâî’den beş yaş büyük olan Ebû Ya‘lâ’nın ona nisbetle daha kıdemli hocalara talebelik ettiği bilinmektedir.

Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî, 14 Cemâziyelevvel 307 (12 Ekim 919) Salı günü Musul’da vefat etti ve orada gömüldü. Şehir halkı dükkânlarını kapatarak onun cenazesine katıldı.

Yumuşak huylu, sabırlı ve edep sahibi bir kimse olarak anılan Ebû Ya‘lâ’nın hadis rivayetinde hiçbir maddî menfaat gözetmediği özellikle belirtilmektedir. İbn Adî, hiçbir müsnedi üstat huzurunda dinlemediği halde Ebû Ya‘lâ’nın el-Müsned’ini sadece Allah rızâsı için hadis okutması sebebiyle dinlediğini söylemektedir. İbn Adî’nin onu tedlîs yapmakla suçlaması doğru bulunmamış, fakat yalancı bir râvi sayılan Ali b. Muhammed ez-Zührî’nin kendisinden asılsız haberler rivayet etmesi sebebiyle eleştirilmiştir. Buna karşılık Ebû Ya‘lâ’nın eserlerinde hadis diye uydurulmuş rivayetler bulunmadığı, başkasının ona asılsız rivayetler isnat etmesinden de sorumlu olmadığı ifade edilmiştir. Ebû Abdullah İbn Mende’nin babası İshak b. Muhammed’in, devrin âlimlerinin Ebû Ya‘lâ’nın güvenilir ve sağlam bir muhaddis olduğunda fikir birliğine varması sebebiyle kendisinden hadis okumak üzere yanına geldiğini söylemesi onun çağdaşları arasındaki itibarını göstermektedir. Yaşadığı dönemde mezhepler arasındaki görüş ayrılıkları zaman zaman çekişmelere kadar varmış, fakat Ebû Ya‘lâ bu tür olaylara karışmamıştır. Bazı mezheplerin aleyhinde ondan nakledilen görüşler ise doğru değildir.

Eserleri. 1. el-Müsned. Horasan yöresinde büyük rağbet gören eser İbnü’l-Mukrî el-İsfahânî’nin (ö. 381/991) rivayetiyle gelmiştir. Ebû Amr b. Hamdân vasıtasıyla rivayet edilen nüsha ise muhtasardır. Eser Hz. Osman ve Saîd b. Zeyd dışındaki aşere-i mübeşşerenin müsnedleriyle başlamaktadır. el-Müsned’de Hz. Peygamber’in hadisleri yanında sahâbeye ait bol miktarda haberler ve bazı hadis âlimlerince zayıf sayılan mürsel rivayetler de vardır. Eser Hüseyin Selîm Esed tarafından Müsnedü Ebî Yaʿlâ el-Mevṣılî adıyla on üç cilt halinde yayımlanmıştır (Dımaşk-Beyrut 1404-1410/1984-1990). 7555 hadis ihtiva eden eserdeki hadislerin yedide biri, nâşirin tesbitlerine göre talebesi İbn Hibbân’ın Ṣaḥîḥ’inde mevcuttur. Nûreddin el-Heysemî, Kütüb-i Sitte’de bulunmadığı halde bu eserde yer alan rivayetleri (eserin zevâidini), el-Maḳṣadü’l-ʿalî fî zevâʾidi Ebî Yaʿlâ el-Mevṣılî adındaki eserinde bir araya getirmiştir. Bilinen tek nüshası Üsküdar Hacı Selim Ağa Kütüphanesi’nde (nr. 233) bulunan eser, Nâyif b. Hâşim ed-Daîs (Cidde 1402/1982) ve Seyyid Kisrevî Hasan (I-II, Beyrut 1413/1993) tarafından yayımlanmıştır. Ahmed b. Ebû Bekir el-Bûsîrî (ö. 840/1436) Tayâlisî, Müsedded b. Müserhed, Abdullah b. Zübeyr el-Humeydî, İbn Ebû Ömer, İshak b. Râhûye, Ahmed b. Menî, Ebû Bekir İbn Ebû Şeybe, Abd b. Humeyd, Hâris b. Ebû Üsâme’nin müsnedleriyle birlikte Ebû Ya‘lâ’nın müsnedindeki zevâidi İtḥâfü’l-ḫıyere bi-zevâʾidi’l-mesânîdi’l-ʿaşere (Brockelmann, GAL, II, 79-80; Suppl., II, 72) adlı eserinde bir araya getirmiştir.

2. el-Muʿcem. Muhammed adını taşıyanları en başa almak suretiyle alfabetik olarak sıraladığı 330 kadar hocasından birer hadis rivayet ettiği eserde hocaları hakkında herhangi bir bilgi vermemektedir. Kitap Hüseyin Selîm Esed tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1410/1989).

3. el-Mefârîd. el-Mefârîd ʿan Resûlillâh ṣallellāhu ʿaleyhi ve sellem diye de anılan eser, kırk beş sahâbî ile on bir tâbiînin Hz. Peygamber’den tek başlarına (ferd) rivayet ettikleri muhtelif konulara dair 114 hadisi ihtiva etmekte olup Abdullah b. Yûsuf el-Cüdey‘ tarafından yayımlanmıştır (Dâhiye 1405/1985).

Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî’nin zühd ve rikāk konusunda eserleri olduğu da söylenmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

Müsnedü Ebî Yaʿlâ el-Mevṣılî (nşr. Hüseyin Selîm Esed), Dımaşk 1404-10/1984-90, I, neşredenin girişi.

İbn Abdülhâdî, Ṭabaḳātü ʿulemâʾi’l-ḥadîs̱ (nşr. Ekrem el-Bûşî), Beyrut 1409/1989.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIV, 174-182.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, II, 707-708.

İbn Hacer, Tehẕîbü’t-Tehẕîb, VII, 377.

Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ (Ömer), s. 306.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 6, 557; II, 1679.

Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, s. 71.

Dihlevî, Bustânü’l-muhaddisîn, s. 77-78.

Brockelmann, GAL, II, 79-80; Suppl., II, 72.

Sezgin, GAS, I, 170-171.