EBÜ’l-ARAB

250-260 (864-874) yılları arasında Kayrevan’da doğdu. Bu sebeple Mağribî ve Kayrevânî nisbeleriyle de anılır. Köklü bir aileye mensup olan Ebü’l-Arab’ın büyük dedesi Temmâm, Halife Hârûnürreşîd devrinde (786-809) Kuzey Afrika’da idarî ve askerî görevlerde bulunmuş, bazı olaylara karışmış ve gönderildiği Bağdat’ta hapiste ölmüştür. Babası ise daha ziyade ilimle meşgul olmuştur. Kendisi de gençlik yıllarından itibaren ilmi tercih etmiş, Kuzey Afrika’nın önde gelen âlimlerinden Sahnûn’un talebeleri olan Yahyâ b. Ömer el-Endelüsî, Îsâ b. Miskîn, Himâs b. Mervân ve İbnü’l-Haddâd el-Mağribî gibi fakihlerden ders almıştır. Ebü’l-Abbas Temmâm ve Ebû Ca‘fer Temîm adlı iki oğlu ile birlikte İbn Ebû Zeyd, Ebü’l-Hasan b. Ziyâd, Hasan b. Saîd el-Harrât, Hasan b. Mes‘ûd, Muhammed b. Hâris el-Huşenî kendisine talebelik etmişlerdir.

Ebü’l-Arab, Fâtımîler’in Tunus’a gelmesi (296/909) ve Ağlebîler’in onlarla mücadelesi sırasında cereyan eden olaylara şahit oldu ve oğluyla birlikte bu esnada bir müddet hapsedildi. Daha sonra Hâricî reisi Ebû Yezîd en-Nükkârî’nin Fâtımîler’e karşı ayaklanması (332/943) ve Kayrevan’ı ele geçirip Fâtımî Halifesi Kāim-Biemrillâh’ın sığındığı Mehdiye’yi muhasarası sırasında ulemânın Ebû Yezîd’in tarafında yer almasında önemli rol oynadı.

Mürebbilik ve müstensihlik yaptığı bilinen ve 3500’den fazla kitap istinsah ettiği söylenen Ebü’l-Arab, 23 Receb veya 22 Zilkade 333’te (11 Mart veya 6 Temmuz 945) Kayrevan’da vefat etti. Bâbü Selem’deki kabri halk tarafından yıllarca ziyaret edildi. Onun dürüst, cömert ve güvenilir bir kimse olduğu rivayet edilir. İlme aşırı derecede düşkün olduğu ve ayrıca şiir yazdığı söylenir.

Eserleri. Kaynaklarda çok eser yazdığı belirtilen Ebü’l-Arab’ın başlıca eserleri şunlardır:

1. Ṭabaḳātü ʿulemâʾi İfrîḳıyye. Mâlikî fakihleri ve hadis âlimlerinin hal tercümelerine dair olan eseri bitiremeden öldüğü ve eserin talebesi Muhammed b. Hâris el-Huşenî tarafından tamamlandığı rivayet edilir. Ṭabaḳāt ilk defa Muhammed Ben Şeneb tarafından yayımlanmış (Cezayir 1332/1914) ve Classes des savants de l’Ifrīqīya adıyla Fransızca’ya tercüme edilmiştir (Paris 1920). Eseri daha sonra Ali eş-Şâbbî ve Naîm Hasan el-Yâfî neşretmişlerdir (Tunus 1968).

2. Kitâbü’l-Miḥan. Ashap ve tâbiîn ile diğer İslâm büyüklerinin hayatlarından bahseden eser Yahyâ el-Cübûrî (Beyrut 1403/1983) ve Ömer Süleyman el-Ukaylî (Riyad 1404/1984) tarafından yayımlanmıştır.

Ebü’l-Arab’ın bunlardan başka Kuzey Afrikalı zâhidlerin hal tercümesine dair ʿUbbâdü İfrîḳıyye ile Kitâbü’ḍ-Ḍuʿafâʾ, Senedü ḥadîs̱i Mâlik, Târîḫ (Târîḫu İfrîḳıyye), Menâḳıbü Temîm, Mevtü’l-ʿulemâʾ, Feżâʾilü Mâlik, Feżâʾilü Saḥnûn, Kitâbü’ṭ-Ṭahâre ve’l-vużûʾ, Kitâbü’l-Cenâʾiz ve ẕikri’l-mevt ve ʿaẕâbi’l-ḳabr, Kitâb fi’ṣ-ṣalât ve Ṭabaḳātü ehli’l-Ḳayrevân (Sezgin, I, 357) adlı eserleri olduğu zikredilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

Ebü’l-Arab, Ṭabaḳātü ʿulemâʾi İfrîḳıyye (nşr. Muhammed Ben Şeneb), Beyrut, ts. (Dârü’l-kitâbi’l-Lübnânî).

Ebû Bekir el-Mâlikî, Riyâżü’n-nüfûs (nşr. Beşîr el-Bekkûş – Muhammed el-Arûsî el-Matvî), Beyrut 1401-1403/1981-83, I, 14; II, 306-312.

Kādî İyâz, Tertîbü’l-medârik, II, 334-336.

İbn İzârî, el-Beyânü’l-muġrib, I, 89-92.

Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbâğ – İbn Nâcî, Meʿâlimü’l-îmân (nşr. Muhammed Mâdûr), Tunus 1978, III, 42-47.

Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, III, 889-890.

a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XV, 394-395.

Safedî, el-Vâfî, II, 39.

İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, II, 198-199.

Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ (Lecne), s. 364.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 282; II, 1122.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 83.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 228.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 213; II, 329.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 37.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VI, 200.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VIII, 243.

Sezgin, GAS, I, 356-357.

Hasan Ali Dübbâ, “Felsefetü’l-ibtilâ fî Kitâbi’l-Miḥen li-Ebî’l-ʿArab et-Temîmî”, et-Terbiyye, Katar 1993, XXII/104, s. 187-192.

R. Basset, “Ebû Yezîd”, İA, IV, 5859.

G. Yver, “Kayravan”, a.e., VI, 469.

G. Levi Della Vida, “Temîm b. Murr”, a.e., XII/1, s. 152-155.

R. Brunschvig, “Tunus”, a.e., XII/2, s. 61.

Ch. Pellat, “Abu’l-ʿArab”, EI² (İng.), I, 106.