EBÜ’l-HAYR el-İŞBÎLÎ

Endülüs’ün İşbîliye (Sevilla) şehrinde doğdu. Bağ bahçe işleri ve ağaç dikim ve bakımıyla uğraşan bir kişi olduğu için kendisine “Şeccâr” lakabı verilmiştir. Doğum ve ölüm tarihleri bilinmemektedir. VI. (XII.) yüzyılın sonlarına doğru yaşadığı bilinen, İbnü’l-Avvâm diye meşhur İşbîliyeli botanikçi Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Muhammed b. Ahmed b. Avvâm el-İşbîlî’nin kendisinden alıntı yapmış olması ondan daha önceki bir tarihte yaşadığını göstermektedir. Muhtemelen V. (XI.) yüzyılda yaşayan İbn Vâfid el-Lahmî, İbn Bassâl, İbn Haccâc el-İşbîlî ve Tığnerî gibi ziraatçılarla çağdaştır.

Yazma nüshaları Bibliothèque Nationale’de (nr. 4764, vr. 64-161), Tunus’ta Zeytûne Kütüphanesi’nde ve Kuzey Afrika’daki bazı önemli kütüphanelerde bulunan Kitâbü’l-Filâḥa’nın ana bölümleri şunlardır: a) Ağaç dikimiyle ilgili genel düşünceler. Uygun aylar; ayın (mehtap) ağaç dikimi üzerindeki etkisi; ağaçların dikilme ve meyve verme zamanı; ağaçların yaşı; âfetler; hava, ateş, su ve canlıların ağaca verdiği zararlar; zeytin, incir ve hurma ağaçlarının özel bakımı hakkında bilgiler. b) Asıl ağaç dikimi ve ekimi. Ağaçlar, fındık gibi bodur ağaç ve çalılar; tane, tohum; daldırma (çubuk); budama; aşılama; meyve ve sebze konservesi yapımı; sebze yetiştirme; kokulu bitkiler, çiçekler; keten ve pamuk; muz ve şeker kamışı. c) Kümes hayvanları. Çiftlik hayvanları ve güvercinler; bal arıları ve vahşi hayvanlar; zararlı hayvanlar (sürüngenler, kemiriciler, böcekler). d) Meteorolojik ve astrolojik tahminlerle ilgili genel bilgi ve deneyler.

Ebü’l-Hayr eserini telif ederken şahsî tecrübelerinden, bağ, bahçe, park ve tarlalarla İşbîliye’nin Şeref denilen ormanlarında yaptığı gözlemlerden ve Ebû Hanîfe ed-Dîneverî’nin (ö. 282/895) Kitâbü’n-Nebât’ının İbn Uhtü Gānim tarafından yapılan altmış bölümlük şerhi, İbn Vahşiyye’nin el-Filâḥatü’n-Nabaṭiyye’si ile İbn Vâfid, İbn Bassâl ve İbn Haccâc’ın kitaplarından ve bu eserlerde kullanılmış olan Aristo gibi klasik yazarların görüşlerinden faydalanmıştır. Eser bütünüyle teknik tarım biliminin deneylere dayalı bir ürünü olmakla birlikte genel ziraî literatür yanında işin folklorik yanını ve bâtıl inançları, muska ibareleriyle tılsım tariflerini vermeyi de ihmal etmemiştir. Birçok ilmî makalede çeşitli parçaları yayımlanmış olan eserin tamamı henüz basılmamıştır. 1358 (1939) yılında Fas’ta neşredilen bir Kitâbü’l-Filâḥa Ebü’l-Hayr’a izâfe edilmişse de (nşr. Kādî Sîdî et-Tihâmî) bu eser ona ait değildir (geniş bilgi için bk. Vallicrosa, Al-Andalus, XIX, 129-142; EI² [İng.], I, 136).

Ebü’l-Hayr el-İşbîlî’nin Muḫtaṣar fî ʿilmi’n-nücûm ve’l-filâḥa adını taşıyan diğer bir eseri, 19 Zilkade 953 (11 Ocak 1547) tarihinde Yûsuf b. Sa‘dullah b. Bektut Feyzî tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Tercümenin 985 Zilkadesinde (Ocak 1578) istinsah edilen bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Ayasofya, nr. 2707/2, vr. 65^b-98^b). Muhammed el-Arabî, neşre hazırladığını haber verdiği ʿUmdetü’ṭ-ṭabîb fî maʿrifeti’n-nebât adlı eserin de büyük ihtimalle Ebü’l-Hayr el-İşbîlî’ye ait olduğunu belirtmekte ve bunu gösteren bilgiler kaydetmektedir (bk. bibl.).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Haccâc el-İşbîlî, el-Muḳniʿ fi’l-filâḥa (nşr. Salâh Cerrâr – Câsir Ebû Safiyye), Amman 1402/1982, neşredenin girişi, s. S̱-C, D.

M. Ullmann, Die Natur- und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden 1972, s. 446-447.

J. M. Millás Vallicrosa, “Sobre bibliografía agronómica hisparoárabe”, Al-Andalus, XIX, Madrid 1954, s. 129-142.

a.mlf., “Aportaciones para el estudio de la obra agronómica de Ibn Haŷŷāŷ y de Abü’l-Jayr”, a.e., XX (1955), s. 87-105.

Muhammed el-Arabî el-Hattâbî, “Ebü’l-Ḫayr el-İşbîlî ve Kitâbü ʿUmdeti’ṭ-ṭabîb fî maʿrifeti’n-nebât”, el-Akademiyye, sy. 4, Rabat 1989, s. 33-39.

H. Pérès, “Abu’l-K̲h̲ayr al-Is̲h̲bīlī”, EI² (İng.), I, 135-136.