EBYÂRÎ

1236 (1821) yılında Aşağı Mısır’da Garbiye vilâyetinde bulunan Ebyâr’da doğdu. İlk bilgileri babasından edindikten sonra Ezher’de tahsil gördü. Burada Muhammed ed-Demenhûrî, İbrâhim el-Bâcûrî, Muhammed İlîş, İbrâhim es-Sekkā, Ahmed el-Mersafî gibi âlimlerden ders aldı. Kısa zamanda ilim ve faziletiyle kendisini kabul ettiren Ebyârî, Hidiv İsmâil Paşa tarafından çocuklarının eğitimiyle görevlendirildi. İsmâil Paşa’dan sonra oğlu Tevfik Paşa da çocuklarını eğitme işini ona verdi, aynı zamanda kendisinin hususi imamı ve müftüsü olarak vazifelendirdi. Ebyârî, bu görevleri sırasında evinde ve Ezher Üniversitesi’nde ders vererek aralarında Hasan et-Tavîl ve Muhammed el-Besyûnî’nin de bulunduğu birçok ilim adamı yetiştirdi. 18 Zilkade 1305 (27 Temmuz 1888) tarihinde Kahire’de vefat etti.

Eserleri. Ebyârî’nin çeşitli konulara dair kırk dolayında eseri mevcut olup başlıcaları şunlardır:

1. Nefḥatü’l-ekmâm fî müs̱elles̱i’l-kelâm. Arapça’da üç hareke ile de okunabilen ve üç ayrı mânaya gelen kelimelere dairdir. Ḥüsnü’l-beyân fî naẓmi müştereki’l-Ḳurʾân ve Ṭarfetü’r-rebîʿ fî naẓmi envâʿi’l-bedîʿ adlı eserleriyle birlikte basılmıştır (Kahire 1276).

2. en-Necmü’s̱-s̱âḳıb fi’l-muḥâkeme beyne’l-Bircîs ve’l-Cevâʾib (Kahire 1279). el-Cevâib matbaası sahibi Fâris eş-Şidyâk ile Bircîs matbaası sahibi Süleyman el-Harîrî et-Tûnusî arasında dil konusunda uzun süre devam eden ilmî bir tartışma sebebiyle bu hususta hakemlik yapmak üzere yazdığı bir eserdir.

3. Suʿûdü’l-meṭâliʿ li-suʿûdi’l-muṭâliʿ (I-II, Bulak 1282). Hidiv İsmâil Paşa’ya ithaf edilen eser Mısır kâhinleri, Hulefâ-yi Râşidîn ve insan vücudundaki ahlât-ı erbaa (sarı safra, kara safra, balgam ve kan) konularını ihtiva eden giriş kısmından sonra kırk bir ilme dair meseleleri bunlarla ilgili lugazlarla ele alır.

4. Neylü’l-emânî fî tavżîḥi Muḳaddimeti’l-Ḳasṭallânî (Kahire 1295, 1325; İrşâdü’s-sârî’nin kenarında). Ezher’de Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’ini okuttuğu sırada dostları ve talebelerinin arzusu üzerine yazdığı bu eser, Kastallânî’nin Ṣaḥîḥ-i Buḫârî şerhi İrşâdü’s-sârî’nin mukaddimesinin şerhi olup hadisle meşgul olanların fazileti, hadisleri ilk tedvin edenler, Buhârî ve el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’ine dair bilgileri ve önemli hadis terimlerini ihtiva etmektedir.

5. el-ʿArâʾisü’l-vâżıḥatü’l-ġurer (Kahire 1299). Ca‘fer b. Hasan el-Berzencî’nin Bedir ve Uhud gazvelerine katılan ashabın faziletine dair el-Manẓûmetü’l-Bedriyye (Câliyetü’l-keder bi-esmâʾi aṣḥâbi seyyidi’l-melâʾike ve’l-beşer) adlı eserinin şerhidir.

6. el-Fevâkihü’l-ceniyye fi’l-mülteḳaṭâti’n-naḥviyye (Kahire 1300). Dil ve edebiyata dairdir.

7. el-Ḳaṣrü’l-mebnî ʿalâ ḥavâşi’l-Muġnî (Kahire 1301). İbn Hişâm’ın (ö. 761/1360) gramere dair Muġni’l-lebîb adlı eserine el-Emîrü’l-Kebîr’in yaptığı şerhin hâşiyesidir.

8. el-Vesâʾilü’l-edebiyye fi’r-resâʾili’l-Aḥdebiyye (Kahire 1301). İbrâhim el-Ahdeb ve diğer bazı kişilere yazdığı mektuplarla onların verdikleri cevapları ihtiva eder.

9. Bâbü’l-fütûḥ li-maʿrifeti aḥvâli’r-rûḥ (Kahire 1304). Tasavvuf ve tevhide dair olup bazı felsefî konuları da içine alır.

10. el-Mevâkibü’l-ʿilmiyye fî tavżîḥi’l-Kevâkibi’d-dürriyye (Kahire 1304). Nahivle ilgili el-Kevâkibü’d-dürriyye adlı kitabını şerh mahiyetinde kaleme aldığı bir eserdir.

11. el-Kelâm ʿale’ṣ-ṣûfiyye min Suʿûdi’l-meṭâliʿ. Suʿûdü’l-meṭâliʿ adlı eserinin tasavvufa dair bir bölümü olup Fransızca tercümesiyle birlikte basılmıştır (Cezayir 1307).

BİBLİYOGRAFYA

Ali Paşa Mübârek, el-Ḫıṭaṭü’t-Tevfîḳıyye, Kahire 1990, VIII, 90-92.

C. Zeydân, Meşâhîrü’ş-şarḳ, Kahire 1903, II, 144-145.

L. Şeyho, el-Âdâbü’l-ʿArabiyye, Beyrut 1910, II, 88.

Serkîs, Muʿcem, I, 358-361, 549.

Brockelmann, GAL Suppl., II, 741-742.

Zekî M. Mücâhid, el-Aʿlâmü’ş-Şarḳıyye, Kahire 1369/1950, II, 138-139.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VI, 203-204.

Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 322-323.

R. Y. Ebied, “al-Abyārī”, EI² Suppl. (İng.), s. 40.