EFGĀNÎ, Ebü’l-Vefâ

10 Zilhicce 1310 (25 Haziran 1893) tarihinde Afganistan’ın Kandehar şehrinde doğdu. İlk eğitimini Kādiriyye tarikatına mensup Hanefî âlimi olan babası Seyyid Mübârek Şah el-Kādirî’den aldı. Ardından Hindistan’a giderek Râmpûr şehrinde ve Gucerât eyaletinde tahsilini sürdürdü; 1912’de gittiği Haydarâbâd’da el-Medresetü’n-Nizâmiyye’de (Câmia Nizâmiyye) okuyup buradan mezun oldu, bu arada Kur’ân-ı Kerîm’i de ezberledi. Nizâmiyye’deki hocaları arasında Şeyh Envârullah, Şeyh Abdüssamed, Şeyh Abdülkerîm, Şeyh Muhammed Ya‘kūb, kıraat âlimi Şeyh Muhammed Eyyûb, fıkıh âlimi Şeyh Rükneddin’in adları anılır. Mezuniyetinin ardından aynı medresede ders vermeye başladı, uzun yıllar Arap edebiyatı, fıkıh ve hadis okuttu. 1929’da Muhammed Hamîdullah’ın da aralarında bulunduğu aynı medreseden mezun on arkadaşıyla birlikte, Hanefî âlimlerinin fıkıh ve hadise dair telif ettikleri temel kaynakları neşretmeyi hedefleyen Lecnetü (Meclisü) ihyâi’l-maârifi’n-nu‘mâniyye’yi kurdu; başkanlığını üstlenerek hemen bütün vaktini ve maddî imkânlarını bu yolda harcadı. Hac ve umre ziyaretleri sırasında birçok âlimle tanıştı, onlarla bilgi alışverişinde bulundu ve ilim çevrelerinde tanındı. Bu ilişkilerle birlikte yazıştığı ilim müesseseleri sayesinde elde ettiği el yazması ve nâdir eserlerle Hanefî fıkhı, hadis, ricâl ve tarih gibi alanlarda zengin bir kütüphane oluşturdu. Neşre hazırladığı eserler için yardım aldığı ilim adamları arasında Zâhid Kevserî, Râgıb et-Tabbâh, Rıdvân Muhammed Rıdvân, Hellmut Ritter sayılmaktadır. Haydarâbâd Nizamlığı ve Hindistan hükümeti de eserlerinden bir kısmının neşrine maddî destek sağladı. Hayatını neşir faaliyetlerine vakfeden Efgānî hiç evlenmedi, zâhidâne bir hayat sürerek ilim ve ibadetle meşgul oldu. 22 Temmuz 1975 tarihinde vefat etti ve Haydarâbâd Nakşibendiyye Mezarlığı’na defnedildi.

Efgānî’nin telif eseri bulunmamakla beraber Lecnetü ihyâi’l-maârifi’n-nu‘mâniyye’de yirmiye yakın kitabın tenkitli neşrini gerçekleştirmiştir. Bizzat yayımladığı ve yayımına katkıda bulunduğu bu eserler şunlardır: Ebû Hanîfe, el-ʿÂlim ve’l-müteʿallim (Haydarâbâd 1349/1930); Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-Âs̱âr (Kahire 1355/1936), er-Red ʿalâ Siyeri’l-Evzâʿî (Kahire 1357/1938), İḫtilâfü Ebî Ḥanîfe ve İbn Ebî Leylâ (Kahire 1357/1938); Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, el-Câmiʿu’l-kebîr (Kahire 1356/1937), Cüzʾ mine’l-Emâlî (el-Keysâniyyât, Ebü’l-Vefâ el-Efgānî v.dğr., Haydarâbâd 1360/1941; Şuayb b. Süleyman el-Keysânî’nin Şeybânî’den imlâ yoluyla yazdığı eserdir), Kitâbü’l-Aṣl (el-Mebsûṭ) (I-IV, Haydarâbâd 1386-1394/1966-1974; Lahor 1981; Beyrut 1410/1990; bu neşir eserin yaklaşık dörtte birine tekabül eder; sonraki bazı ticarî baskılarda eser beş cilt halinde basılmış ve Şefîk Şehâte tarafından neşredilen, “Kitâbü’l-Büyûʿ ve’s-selem” bölümü de [Kahire 1954] Efgānî’ye nisbet edilmiş, eserin tamamını Mehmet Boynukalın neşretmiştir [I-XII, Beyrut 2012], Kitâbü’l-Âs̱âr (I-II, Haydarâbâd 1383-1385/1963-1965; Beyrut 1413/1993; Efgānî’nin esere düştüğü geniş dipnotlar şerh mahiyetindedir; eserin neşri “Cenâʾiz” bahsinin son kısımlarına kadar gelebilmiştir); Buhârî, et-Târîḫu’l-kebîr (III/1-2, Haydarâbâd 1377-1378/1958-1959); Tahâvî, el-Muḫtaṣar (Kahire 1370/1950; Beyrut 1986); Saymerî, Aḫbâru Ebî Ḥanîfe ve aṣḥâbih (Haydarâbâd 1394/1974; girişinde verilen bilgilerden eserin Ebü’l-Vefâ el-Efgānî, M. Zâhid Kevserî ve Ebû Bekir Muhammed el-Hâşimî’nin katkılarıyla neşredildiği anlaşılmaktadır); Serahsî, Uṣûlü’l-fıḳh (I-II, Kahire 1372-1373/1952-1953), en-Nüket (Şerḥu Ziyâdâti’z-Ziyâdât; Attâbî’nin Şerḥu Ziyâdâti’z-Ziyâdât’ı ile birlikte, Haydarâbâd 1378/1958; Lahor 1981); Sadrüşşehîd, Şerḥu Kitâbi’n-Nafaḳāt li’l-Ḫaṣṣâf (Haydarâbâd 1349/1931; sonraki baskılarda Kitâbü’n-Nafaḳāt adıyla basılmışsa da metin ve şerh birbiriyle karışmış vaziyettedir; Efgānî metni tesbit etmeye çalışarak parantez içine almıştır, Beyrut 1404/1984), Şerḥu Edebi’l-ḳāḍî (Beyrut 1414/1994; talebesi Ebû Bekir Muhammed el-Hâşimî ile birlikte); Zehebî, Menâḳıbü’l-İmâm Ebî Ḥanîfe ve ṣâḥibeyhi Ebî Yûsuf ve Muḥammed b. el-Ḥasan (Kahire 1366/1946, M. Zâhid Kevserî ile birlikte); Şemseddin eş-Şâmî, ʿUḳūdü’l-cümân fî menâḳıbi Ebî Ḥanîfe en-Nuʿmân (Haydarâbâd 1394/1974, talebesi Ebû Bekir Muhammed el-Hâşimî ile birlikte); Şeybânî, el-Ḥücce ʿalâ ehli’l-Medîne (nşr. Seyyid Mehdî Hasan el-Kîlânî, I-IV, Haydarâbâd 1385-1390/1965-1971; önsözün Efgānî tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır [a.g.e., I, 1-19]; eserin sonundaki “Kitâbü’d-Diyât” bölümünü de Efgānî tashih etmiştir [a.g.e., IV, 417]).

BİBLİYOGRAFYA :

Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, Kitâbü’l-Âs̱âr (nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgānî), Beyrut 1413/1993, II, 326-327 (eser tamamlanmadan vefat eden Efgānî hakkında dipnotta bilgi verilmiştir); Abdülfettâh Ebû Gudde, el-ʿUlemâʾü’l-ʿuzzâb elleẕîne âs̱erü’l-ʿilme ʿale’z-zevâc, Halep-Beyrut 1403/1983, s. 123-126 (Ebû Gudde, Efgānî hakkında verdiği mâlûmatın çoğunu söz konusu dipnotta zikredilen bilgilerden aldığını, ismini vermeden bu dipnotu yazan kişinin Efgānî’nin talebelerinden Ebû Bekir el-Hâşimî olduğunu belirtmiştir); Ahmed Hân, Muʿcemü’l-maṭbûʿâti’l-ʿArabiyye fî şibhi’l-ḳārreti’l-Hindiyyeti’l-Bâkistâniyye, Riyad 1421/2000, s. 166, 189, 239, 248, 261; M. Hayr Ramazan Yûsuf, Muʿcemü’l-müʾellifîne’l-muʿâṣırîn: Vefeyât 1315-1424 (1897-2003), Riyad 1425/2004, II, 756-757; M. Abdüşşehîd en-Nu‘mânî, “Ṣılatü’l-İmâm el-Kevs̱erî bi-ʿulemâʾi şibhi’l-ḳārreti’l-Hindiyyeti’l-Bâkistâniyye”, Uluslararası Düzceli M. Zâhid Kevserî Sempozyumu Bildirileri, Düzce 2007, s. 191; İslam Demirci, “Ebü’l-Vefâ el-Efgânî (1893-1975)”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 6, Konya 2005, s. 497-502; Salih Tuğ – M. Kâmil Yaşaroğlu, “Muhammed Hamîdullah”, DİA, XXX, 534.