Müellifin bu esere ne ad verdiği kesin olarak bilinmemektedir. Kitap muhtelif kaynaklarda ve bazı yeni neşirlerinde el-Beṣâʾir, Beṣâʾirü’l-ḥukemâʾ ve ẕeḫâʾirü’l-ḳudemâʾ, el-Beṣâʾir ve’n-nevâdir, en-Nevâdir ve’l-beṣâʾir, Beṣâʾirü’l-ḳudemâ ve serâʾirü’l-ḥukemâʾ adlarıyla da anılmaktadır.
Ebû Hayyân et-Tevhîdî faydalandığı kaynaklar arasında, Câhiz’in kitapları başta olmak üzere İbnü’l-A‘râbî Muhammed b. Ziyâd’ın en-Nevâdir, Müberred’in el-Kâmil, İbn Kuteybe’nin ʿUyûnü’l-aḫbâr, Sa‘leb’in el-Mecâlis, İbn Ebû Tâhir’in el-Manẓûm ve’l-mens̱ûr, Ebû Bekir es-Sûlî’nin Kitâbü’l-Evrâḳ, İbn Abdûs el-Cehşiyârî’nin Kitâbü’l-Vüzerâʾ ve Kudâme b. Ca‘fer’in el-Ḥayvânât adlı eserlerini zikretmektedir (I, 3-5). İstifade ettiği diğer kitaplara da yeri geldikçe işaret etmektedir. el-Beṣâʾir’in kaynaklarını, adı geçen kitaplardan başka, müellifin kendileriyle görüştüğü âlimlerden edindiği şifahî bilgiler ve başından geçen olaylar olmak üzere üç grupta toplamak mümkündür. Ne var ki Ebû Hayyân önceleri yazdığı el-Hevâmil ve’ş-şevâmil ile el-İmtâʿ ve’l-muʾânese adlı eserlerinde bir müellif hüviyetiyle karşımıza çıktığı halde el-Beṣâʾir’de daha çok bir “derlemeci nâkil” olarak görülmektedir. Ancak o yaptığı nakillere kendi eleştirisini katarak yer verir; râvi ve rivayetler konusunda son derece titiz davranır (II, 17-19, 59-60). Karşılaştığı şahsiyetler hakkında başka yerde bulunmayan bilgiler verir. Ayrıca isimleri pek duyulmamış müellif ve kitaplardan da nakiller yaparak bunların tanınmasını sağlar (IX, 294-296). Yaşadığı devrin siyasî, sosyal ve kültürel olaylarını zikreder. Fakihler, kelâmcılar, felsefeciler ve halk kesiminden çeşitli sosyal grupların genel tutum ve davranışları hakkında bilgiler verir, değerlendirmeler yapar. Bütün bu yönleriyle el-Beṣâʾir hicrî IV. asırdaki birçok olaya ışık tutmakta ve medeniyet tarihçileri için vazgeçilmez bir kaynak hüviyetini kazanmaktadır. Ancak eser belli bir tertibe göre düzenlenmemiştir. Belli konulardaki fikir, nakil ve şahsî müşahedeler muayyen bab veya fasıllar altında toplanmayıp rastgele serpiştirilmiştir. Dolayısıyla gerek Ebû Hayyân’ın, gerekse kendilerinden nakillerde bulunulan kişilerin herhangi bir konudaki görüşlerini öğrenebilmek için kitabın baştan sona okunması gerekmektedir. Vedâd el-Kādî neşrinde esere bir cilt halinde çeşitli fihristler eklenmekle beraber bunlar arasında konu fihristi bulunmadığı için kitaptan gerektiği şekilde faydalanmak yine de mümkün olmamaktadır.
Daha sonra yazılan birçok kitaba kaynak olan el-Beṣâʾir muhtelif araştırmacılar tarafından tahkik edilerek neşre hazırlanmıştır. Eserin I. cildi ilk defa Ahmed Emîn ve Seyyid Ahmed Sakr tarafından Kahire’de (1953), Abdürrezzak Muhyiddin tarafından da Bağdat’ta yayımlanmıştır (1954). İlk dört cildini İbrâhim el-Keylanî Beṣâʾirü’l-ḳudemâʾ ve serâʾirü’l-ḥukemâʾ adıyla Dımaşk’ta neşretmiştir (1964-1968). Önceleri eserin VII. cildini müstakil olarak yayımlayan Vedâd el-Kādî (Trablus 1978) daha sonra tamamını fihristiyle beraber on cilt halinde neşretmiştir (Beyrut 1408/1988).
BİBLİYOGRAFYA
Ebû Hayyân et-Tevhîdî, el-Beṣâʾir ve’ẕ-ẕeḫâʾir (nşr. Ahmed Emîn – Seyyid Ahmed Sakr), Kahire 1373/1953, “nâşirlerin girişi”; a.e. (nşr. Vedâd el-Kādî), Beyrut 1408/1988, IX, 227-317.
Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XV, 8.
İbrâhim el-Keylânî, Ebû Ḥayyân et-Tevḥîdî, Kahire 1980.
Maʿa’l-Mektebe, s. 243-244.
Yûnus Ahmed es-Sâmerrâî, “el-Beṣâʾir ve’ẕ-ẕeḫâʾir li’t-Tevḥîdî”, MMMA (Küveyt), XXXI/1 (1407/1987), s. 281-308.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 5. cildinde, 528 numaralı sayfada yer almıştır.