Hanefî fıkhının ilk yazılı kaynaklarından olup İmam Muhammed’in, hocası Ebû Hanîfe’den Ebû Yûsuf vasıtasıyla kendisine ulaşan görüşleri bir araya getirerek telif ettiği bir eserdir. Kaynaklarda Şeybânî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’i Ebû Yûsuf’un isteği üzerine kaleme aldığı belirtilmektedir. Tamamlanmasından sonra eserini Ebû Yûsuf’a okuyan İmam Muhammed onun iltifatına mazhar olmuştur. Bazı kaynaklarda el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’in İmam Muhammed’le Ebû Yûsuf’un müştereken kaleme aldıkları bir kitap olduğu ileri sürülmekteyse de gerek eserin Ebû Yûsuf’un isteği üzerine yazıldığı ve onun tarafından takdir edildiği rivayeti, gerekse her bölümün başında “Muhammed, Ya‘kūb’dan (Ebû Yûsuf), o da Ebû Hanîfe’den rivayet etmektedir ki” ifadesi, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’in tek başına Şeybânî tarafından telif edildiği görüşünü kuvvetlendirmektedir. Eseri İmam Muhammed’den Îsâ b. Ebân ve İbn Semâa rivayet etmişlerdir.
Fürûa ait olan el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr 1532 fıkhî meseleyi ele almakta ve bunlar hakkındaki hükümleri delillerini belirtmeksizin nakletmektedir. Şeybânî eserini, muhtemelen muhtasar oluşu sebebiyle bölüm ve alt bölümlere ayırmadan kaleme almışsa da daha sonra Ebû Tâhir ed-Debbâs kitabı bablar halinde tertip ve tasnif etmiştir. Hasan b. Ahmed ez-Za‘ferânî tarafından ayrı bir tasnifinin daha yapıldığı bilinmektedir. Debbâs’ın tasnifinin baş tarafında İmam Muhammed’in eseri kırk kitap halinde kaleme aldığı belirtilmekte, ancak onun tasnifi otuz üç kitabı ihtiva etmektedir. Bu farklılığa, birbirine yakın konuları işleyen bazı kitapların Debbâs tarafından birleştirilmesi yol açmış olmalıdır.
Şeybânî’nin daha önce telif etmiş olduğu el-Mebsûṭ’un aksine, bu eserinde Ebû Hanîfe ile Ebû Yûsuf ve kendisinin görüş birliği içinde oldukları meseleleri bir araya getirmek istediği ileri sürülmüşse de (Desûkī, s. 152) 170 kadar meselede ihtilâfların da zikredilmiş olması, bu hedefin her zaman göz önünde bulundurulmadığını ortaya koymaktadır. Bununla birlikte bazı bölümlerde İmam Züfer’in görüşlerinin de belirtilmesi bir tarafa bırakılacak olursa eserin esas olarak Ebû Hanîfe ile iki talebesinin fıkhî görüşlerini ihtiva ettiği görülmektedir.
Ebû Yûsuf’un el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’i yanından hiç ayırmadığı belirtilmekte, özellikle ilk dönemlerde kadı ve müftü olmak isteyenlerin bu eseri ezberlemeleri gerektiği bilinmektedir. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr küçük hacmine rağmen Hanefî fıkıh literatürü içerisinde önemli bir yer tutmuş, üzerine çok sayıda şerh ve hâşiye yazılmıştır. Leknevî bunlardan otuz üç kadarını zikretmektedir (en-Nâfiʿu’l-kebîr, s. 46-60). Bu şerhlerden, özellikle günümüze ulaşmış bulunan Ebü’l-Usr el-Pezdevî, Şemsüleimme es-Serahsî, Muhammed b. Ahmed el-İsbîcâbî, Ebû Tâhir ed-Debbâs, Sadrüşşehîd Ömer b. Abdülaziz, Ebü’l-Mefâhir Tâceddin el-Kerderî, Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Ebû Nasr el-Attâbî, Kādîhan, Cemâleddin el-Hasîrî, Zahîrüddin Ahmed b. İsmâil et-Timurtaşî (yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 179; Suppl., I, 290-291; Sezgin, I, 429-430) ve Abdülhay el-Leknevî’nin eserleri sayılabilir (şârihlerin geniş bir listesi için bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 562-564; Leknevî, s. 46-60). Öte yandan el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr Necmeddin en-Nesefî, Mahmûd b. Ebû Bekir el-Ferâhî ve Şam müftüsü Mahmûd Hamza tarafından manzum hale getirilmiştir (yazma nüshaları için bk. Sezgin, I, 430; eseri nazma çevirenlerin geniş bir listesi için ayrıca bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 564).
el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr Leknev (1291, 1294, 1328), Bulak (1302, Ebû Yûsuf’un Kitâbü’l-Ḫarâc’ının kenarında) ve Beyrut’ta (1406/1986) basılmıştır. Beyrut baskısında Abdülhay el-Leknevî’nin şerhi ve bu şerhin başında mukaddime mahiyetinde onun, Hanefî fakihlerinin tabakaları, önemli metin kitapları, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr ve şerhleri hakkında bilgi veren en-Nâfiʿu’l-kebîr li-men yuṭâliʿu’l-Câmiʿa’ṣ-ṣaġīr adlı risâlesi de yer almaktadır. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’in bir bölümü I. Dimitroff tarafından Almanca’ya çevrilmiştir (“Asch-Schaibani und sein corpus juris al-ğāmi as-sagīr”, MSOS, XI [1908], s. 60-206).
BİBLİYOGRAFYA
Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, Beyrut 1406/1986.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 561-564.
İbn Âbidîn, Reddü’l-muḥtâr (Kahire), I, 170.
a.mlf., Resâʾil, Beyrut, ts. (Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî), I, 16, 18.
Muhammed es-Senûsî, er-Riḥletü’l-Ḥicâziyye (nşr. Ali eş-Şennûfî), Tunus 1396-98/1976-78, III, 226.
Serkîs, Muʿcem, II, 1163.
Brockelmann, GAL, I, 179; Suppl., I, 290-291.
M. Ebû Zehre, Ebû Ḥanîfe, Kahire 1369/1947, s. 212-213.
M. Zâhid Kevserî, Bulûġu’l-emânî, Humus 1969, s. 78-79.
J. Schacht, İslâm Hukukuna Giriş (trc. Mehmet Dağ – Abdülkadir Şener), Ankara 1977, s. 239.
Sezgin, GAS, I, 428-430.
Leknevî, en-Nâfiʿu’l-kebîr (el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr içinde), Beyrut 1406/1986, s. 32-33, 46-60, 67-69.
Muhammed ed-Desûkī, el-İmâm Muḥammed b. el-Ḥasan eş-Şeybânî ve es̱eruhû fi’l-fıḳhi’l-İslâmî, Devha 1407/1987, s. 151-154.
Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 23.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 112 numaralı sayfada yer almıştır.