En güvenilir hadisleri ihtiva etmeleri sebebiyle kısaca Ṣaḥîḥayn diye anılan Buhârî ile Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’leri, yazıldıkları devirden itibaren müslümanlar arasında büyük itibar görmüş ve değişik türde pek çok çalışmaya konu olmuştur. Bu çalışma nevilerinden biri olan el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn adlı eserlerde Ṣaḥîḥayn’ın hadisleri ya çok defa senedleri olmaksızın alfabetik şekilde veya sahâbî râvilerine göre müsned tertibinde bir araya getirilmiştir. Bu eserlere alınan hadislerin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’lerden sadece birinde veya her ikisinde bulunması arasında fark gözetilmemiştir.
Bu türün ilk örneğini Cevzakī (ö. 388/998) ortaya koymuş, onun Kitâbü’ṣ-Ṣaḥîḥ mine’l-aḫbâr adıyla da anılan eseri günümüze gelmiştir (Rabat, Evkaf, nr. 118; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 20.075 b). Berkānî’nin (ö. 425/1034) müsned tertibinde olması sebebiyle el-Müsned adıyla bilinen eseri ile (Haydarâbâd, Âsafiye Ktp., nr. I, 670, hadis 595) Humeydî’nin (ö. 488/1095) aynı tarzda telif ettiği el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn’ı da bu gruba dahildir. Aynı konuda Ferrâ el-Begavî’nin (ö. 516/1122) yazdığı el-Câmiʿ (el-Cemʿ) beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn’ın günümüze gelip gelmediği bilinmemektedir. Ebû Nuaym Ubeydullah b. Hasan b. Ahmed’in (ö. 517/1123) el-Câmiʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn’ı (Dublin, The Chester Beatty Library, nr. 3447), ayrıca İbnü’l-Harrât (ö. 581/1185) (Nuruosmaniye Ktp., nr. 769, 770; Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 395), Ebû Abdullah Muhammed b. Hüseyin b. Ahmed el-Merî (ö. 582/1186) ve Ömer b. Bedr el-Mevsılî’nin de (ö. 622/1225) (British Museum, Or. 5910) aynı adla anılan eserleri bulunmaktadır. Radıyyüddin es-Sâgānî’nin (ö. 650/1252) Meşâriḳu’l-envâr diye şöhret bulan, senedlerini vermeden 2267 merfû hadisi alfabetik olarak bir araya getiren eseri, Eşref b. Abdülmaksûd tarafından el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn adıyla Beyrut’ta yayımlanmıştır (1409/1989). İbn Hacer el-Askalânî ise (ö. 852/1449) hadislerin senedlerini de zikretmek suretiyle konularına göre düzenlediği el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn’ında çeşitli müstahreclerden ilâvelerde bulunmuştur. Onun bundan başka Humeydî’nin aynı adlı eserini ihtisar ettiğini Kâtib Çelebi zikretmektedir.
Eṭrâfü’ṣ-Ṣaḥîḥayn adıyla anılan eserleri de bu tür arasında değerlendirmek mümkündür. Bu eserlerde Ṣaḥîḥayn hadislerini rivayet eden sahâbîlerin isimleri alfabetik olarak sıralandıktan sonra rivayetlerinin baş tarafından bir bölüm yine alfabetik olarak zikredilmekte ve bu hadislerin çeşitli isnadları verilmektedir. Halef el-Vâsıtî (ö. 401/1010) Eṭrâfü’ṣ-Ṣaḥîḥayn adlı eseriyle (Sezgin, I, 220) bu nevin ilk örneğini meydana getirmiştir (bk. ETRÂF). Hem Ṣaḥîḥ-i Buḫârî hem Ṣaḥîḥ-i Müslim’de bulunmaları sebebiyle “müttefekun aleyh” adı verilen hadisleri bir araya getirme faaliyetleri de daha dar kapsamlı olmakla beraber el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn çalışmasının bir türü kabul edilmelidir. Bilindiği kadarıyla bu sahanın ilk eseri, Ebü’l-Mecd İsmâil b. Hibetullah b. Bâtîş el-Mevsılî (ö. 655/1257) tarafından telif edilen el-Beyân ʿamme’ttefeḳa ʿaleyhi’ş-Şeyḫân’dır (Âtıf Efendi Ktp., nr. 599).
Ṣaḥîḥayn’daki hadisleri olduğu kadar onların râvilerini de bir araya getirmek üzere Dârekutnî’nin (ö. 385/995) Tesmiyetü men aḫrecehümü’l-Buḫârî ve Müslim (Beyrut 1407/1987) adlı eseriyle başlattığı çalışma türü gelişerek devam etmiştir (bk. SAHÎHAYN).
BİBLİYOGRAFYA
Sâgānî, el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn (nşr. Eşref b. Abdülmaksûd), Beyrut 1409/1989, neşredenin girişi, s. 17-19.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIX, 440.
Tecrid Tercemesi, I, 262-263.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 599-600.
Brockelmann, GAL, I, 458; Suppl., I, 610, 634.
Sezgin, GAS, I, 132, 142-143, 220.
Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, s. 173, 179.
Şâkir Mahmûd Abdülmün‘im, İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Bağdad, ts. (Dârü’r-risâle), I, 335.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 282-283 numaralı sayfalarda yer almıştır.