Tam adı el-Cevâbü’l-fesîḥ limâ leffeḳahû ʿAbdülmesîḥ’tir. Halife Me’mûn zamanında (813-833) Abbâsî emîrlerinden Abdullah b. İsmâil el-Hâşimî’nin İslâm’a davet konusunda yazdığı risâleye hıristiyan Abdülmesîh b. İshak el-Kindî’nin İslâmiyet’e karşı Hıristiyanlığı yücelten ve İslâm’ı eleştiren cevabî risâlesine reddiye olarak kaleme alınmıştır.
Müellif eserinin başında, Abdülmesîh’in Londra’da ilk olarak 1880’de neşredilen risâlesini 1886’da gördüğünü, bilinenlerden farklı bir şekilde İslâm’a saldıran bu risâleye cevap verme ihtiyacını hissettiğini belirtmektedir. Âlûsî kitabının başında eserine el-Ḳavlü’l-fesîḥ fî Reddi ʿAbdilmesîḥ adını verdiğini ifade ettiği halde birinci cüzün sonunda eserin adını er-Reddü’l-fesîḥ ʿâlâ mâ leffeḳahû ʿAbdülmesîḥ olarak zikretmekte, ancak 1306’da (1888) neşredilen eser el-Cevâbü’l-fesîḥ limâ leffeḳahû ʿAbdülmesîḥ ismini taşımaktadır.
Yazar Kindî’nin risâlesinden pasajlar naklederek tenkidini yapmakta, ithamları cevaplandırmaktadır. Kendisinden önce müslümanlar tarafından kaleme alınan reddiyelerden faydalanan müellif kaynaklarını belirtmekte ve bu eserlerden nakillerde bulunmaktadır. Faydalandığı ve alıntılar yaptığı eserler arasında Şehristânî’nin el-Milel ve’n-niḥal’i, İbn Kayyim el-Cevziyye’nin Hidâyetü’l-ḥayârâ’sı, babası Şehâbeddin Mahmûd el-Âlûsî’nin Rûḥu’l-meʿânî’si, Abdullah b. Abdullah et-Tercümân’ın Tuḥfetü’l-erîb’i, Şehâbeddin el-Karâfî’nin el-Ecvibetü’l-fâḫire’si, Takıyyüddin İbn Teymiyye’nin el-Cevâbü’ṣ-ṣaḥîḥ’i, Rahmetullah el-Hindî’nin İẓhârü’l-ḥaḳḳ’ı bulunmaktadır.
Âlûsî yahudi ve hıristiyan fırkalarını, hıristiyan âmentüsünü, konsilleri, Hıristiyanlık’ta ortaya çıkan bid‘atları, Nevfel et-Trablusî’nin Sevsenetü Süleymân fî Uṣûli’l-ʿaḳāʾid ve’l-edyân adlı eseriyle Şehristânî’nin el-Milel ve’n-niḥal’inden naklen verdikten sonra Kindî’nin Hanîf kavramı ile ilgili görüşlerini ve Hz. İbrâhim’in doksan yaşına kadar putperest olup Uzzâ denilen puta taptığı iddiasını reddeder. Sadece Hz. İshak’ın ve onun neslinin Hz. İbrâhim’e vâris olduğu yolundaki yahudi ve hıristiyan inancını eleştiren yazar, İshak’ın değil İsmâil’in kurban edilmek istendiğini, Hz. İbrâhim’in müslüman olduğunu delillerle ortaya koyar. Kitâb-ı Mukaddes’ten çeşitli deliller getirmek suretiyle teslîsi savunan Kindî’yi yine kutsal metinler ve aklî delillerle reddeden müellif Allah’ın sıfatları konusundaki İslâmî inancı nakleder. Hz. Îsâ’nın Allah’tan bir kelime ve ruh oluşunu izah eder. Nübüvvet karşısında insanların tavırlarını, Hz. Muhammed’in peygamberliğine delâlet eden işaret ve müjdeleri nakleder. Taaddüd-i zevcât, ifk hadisesi, Hz. Muhammed’in zevceleri ve İslâmî cihad ile ilgili tenkitleri cevaplayan yazar Hz. Muhammed’in vefat ve defniyle ilgili ithamlarla sahâbeye yönelik iftiraları cevaplandırır. Hz. Îsâ’nın çarmıha gerilmediğini, vahyin mahiyet ve şekillerini, Kur’an’ın mûcize oluşunu, nesih, halku’l-ef‘âl ve yalancı peygamberlerle ilgili meseleleri açıklar. Hıristiyanların ibadet öncesi temizlik kuralları ve ibadetleriyle ilgili durumlarını eleştirerek sünnet olmaya karşı tavırlarını tenkit eder ve Tevrat ile İncil’in tahrif edildiğini delilleriyle ortaya koyar.
Müellif bu eserinde kendisinden önce yazılan reddiyelerden faydalanarak Hıristiyanlığın inanç ve ibadet esaslarını naklî ve aklî delillerle tenkit etmekte, onların İslâm’a yönelttiği tenkitleri de aynı metotla çürütmektedir.
İslâm-hıristiyan polemik tarihi içinde yer alan bu eser iki cüz bir arada tek cilt halinde yayımlanmıştır (Lahor 1306, 482 sayfa).
BİBLİYOGRAFYA
Nu‘mân b. Mahmûd el-Âlûsî, el-Cevâbü’l-fesîḥ limâ leffeḳahû ʿAbdülmesîḥ, Lahor 1306.
Serkîs, Muʿcem, I, 8.
C. Troupeau, “al-Kindī”, EI2 (Fr.), V, 123-124.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 428 numaralı sayfada yer almıştır.