Kur’ân-ı Kerîm’i başta müsbet ilimler olmak üzere çeşitli ilimlerdeki esaslar, nazariyeler ve gelişmeler çerçevesinde tefsir eden Tantâvî, eserinin mukaddimesinde ve çeşitli yerlerinde kendisini böyle bir tefsir yazmaya sevkeden âmilleri açıklarken kâinattaki hârikulâde nizam ve güzelliklere fıtrî bir ilgi duyduğunu, müslüman âlimlerin eserlerinde bu hususlara önem vermediklerini, onların daha çok fıkıh ilmi üzerinde durduklarını ve bu konuda pek çok eser yazdıklarını söyler. Kur’ân-ı Kerîm’de ahkâm âyetlerinin sayısının 150 civarında olduğunu belirten Tantâvî buna karşılık hemen her sûrede kâinatı, canlı cansız varlıkları ve çeşitli yönleriyle insanı ele alan pek çok âyet bulunduğunu, hatta bunlardan 750’sinin bu konulara açıkça yer verdiğini, bu durum karşısında müslümanların fıkıh ilminde çok şey bildikleri halde pozitif ilimlerde cahil kalmalarının aklen ve dinen izah ve tasvip edilemeyeceğini ortaya koyar (meselâ bk. el-Cevâhir, “Muḳaddime”, I, 2-3; II, 203, 207; XV, 53 vd.) ve eserinde bütün ilimleri mezcetmeye, din ile ilmin birbirine zıt olmadığını anlatmaya çalıştığını belirtir.
Tantâvî eserinde sûreleri bölümlere ayırır ve bu bölümlerdeki âyetleri önce dirâyet tefsirlerindeki anlayış ve metodun dışına çıkmadan muhtasar bir şekilde tefsir eder. Daha sonra tefsir ettiği bazı lafızlar münasebetiyle “letâif” adını verdiği (el-Laṭîfetü’l-ûlâ, el-Laṭîfetü’s̱-s̱ânî… gibi) başlıklar altında faydalı gördüğü meselelere herhangi bir ilgi kurmadan geçer, âyetlerden aldığı ilhamla çeşitli konularda geniş bilgiler verir. Yeri geldikçe Doğu ve Batı âlimlerinin fikirlerinden, Tevrat ve İncil’den, özellikle Barnaba İncili’nden nakillerde bulunur. Tantâvî, cemiyetin ıslahı, bid‘at, hurafe ve taklitle mücadele konularında Muhammed Abduh’un yolunda yürümüştür. el-Cevâhir ayrıca çeşitli resimler, haritalar ve şekillerle istatistikî bilgileri ihtiva eden bir ansiklopedi görünümünde olup belki de dünyada ilk resimli tefsir kitabı olma özelliğini taşımaktadır.
Tantâvî işârî tefsir ekolünün bazı temsilcilerinin tasavvufî tefsirde yaptıklarını ilmî tefsirde tek başına yapmış, Kur’an’ın ilmî ve kevnî i‘câzını geniş olarak belirtmeye çalışmış ve bunda bir ölçüde başarılı da olmuştur. Ancak eser tefsir ilmi sahasında hiç kimsenin uygulamadığı metodundan dolayı bazı tenkitlere uğramış, Fahreddin er-Râzî’ye yöneltilen tenkitlere Tantâvî de mâruz kalmıştır. Nitekim M. Reşîd Rızâ, “Fahreddin er-Râzî’nin tefsiri için onda tefsirden başka her şey vardır denilmiştir. Gerçekte bu değerlendirme onun eserinden çok bu tefsir için uygundur” demekte, içinde tefsirle ilgisi olmayan bilgiler bulunduğunu ve Kur’an’ın anlaşılması konusunda ona güvenilemeyeceğini belirtmektedir (el-Menâr, XXX, 515-517). Mâlik b. Nebî de eserin belli bir metodunun bulunmadığını söyler (Kur’ân-ı Kerîm Mucizesi, s. 21).
el-Cevâhir’e yöneltilen tenkitlerin hareket noktası, metodunun klasik tefsir metotlarına uymamasıdır. Bu eserin ilmî tefsir ekolünün ilk tefsiri olduğu göz önüne alınırsa bu konuda gösterilen hassasiyeti tabii karşılamak gerekir. Âyetlerin müsbet ilimlere işaret eden yönlerini ayrıntılı bir şekilde ortaya koyması ve ilmî tefsir hareketinin kendisiyle bir ekol hüviyeti kazanması sebebiyle el-Cevâhir’in tefsirler arasında önemli bir yere sahip bulunduğu kabul edilmelidir. Halen İran’da en çok okunan tefsirlerden biri olduğu bilinen eser, 1922’den 1925’e kadar aralıksız devam eden bir çalışma sonunda tamamlanmış ve 1351-1352’de (1932-1933) Kahire’de yirmi beş cilt halinde basılmıştır. Tantâvî daha sonra eserine Mülḥaḳu’l-Cevâhir fî tefsîri’l-Ḳurʾân adıyla bir cilt daha eklemiş ve bu cilt de basılmıştır (Kahire 1354/1935).
BİBLİYOGRAFYA
Tantâvî Cevherî, el-Cevâhir, Kahire 1351-54/1932-35, I-XXVI.
Zürkānî, Menâhilü’l-ʿirfân, Kahire 1372-73/1953, I, 567-568.
M. Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Kahire 1381/1961-62, III, 171-185.
Mâlik b. Nebî, Kur’ân-ı Kerîm Mucizesi (trc. Ergun Göze), İstanbul 1969, s. 21.
Bilmen, Tefsir Tarihi, II, 783-784.
Abdülazîz Câdû, eş-Şeyḫ Ṭanṭâvî Cevherî, Kahire 1980, s. 38-39, 55-64.
Celal Kırca, Kur’ân-ı Kerîm ve Modern İlimler, İstanbul 1981, s. 231-238.
Abdülmecîd Abdüsselâm el-Muhtesib, İtticâhâtü’t-tefsîr fi’l-ʿaṣri’r-râhin, Amman 1402/1982, s. 272-277.
Ali Şevâh İshak, Muʿcemü muṣannefâti’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm, Riyad 1403-1404/1983-84, III, 54.
İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, Ankara 1988, II, 436-459.
el-Menâr, XXX, Kahire 1348, s. 514-517.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 431-432 numaralı sayfalarda yer almıştır.