el-FEVZÜ’l-KEBÎR

Müellif eserinin kısa mukaddimesinde, tefsir ilmine dair kitaplardan elde edilemeyecek ve Kur’an’ın anlaşılmasında faydalı olacak bilgiler verdiğini belirtmekte, ele alınan konuları beş bölümde (bab) topladığını söylemektedir. Her bölüm kendi içinde fasıllara ayrılmıştır. “Kur’ân-ı Kerîm’in ihtiva ettiği beş temel ilim” başlığını taşıyan birinci bölümde ahkâmü’l-Kur’ân, Kur’ân-ı Kerîm’in gerek cedelde gerekse irşadda takip ettiği metot ve kullandığı üslûp, Kur’an’daki kıssalar ve âhiret hakkında önemli açıklamalar yapılmıştır.

İkinci bölüm, Kur’an’ın anlaşılmasında karşılaşılan bazı güçlüklere ve bunların açıklanmasına ayrılmıştır. Burada garîbü’l-Kur’ân, nesih, esbâb-ı nüzûl, Kur’an’ın edebî incelikleri, muhkem ve müteşâbih konuları ele alınmıştır. Bilhassa nesih meselesi üzerinde durulmuş, Süyûtî’nin mensuh olduğunu naklettiği yirmi bir âyet (el-İtḳān, II, 708-712) teker teker incelenmiş ve bunlardan sadece beşinde (el-Bakara 2/180, 240 [“ile’l-havli” lafzına kadar]; el-Enfâl 8/65; el-Ahzâb 33/52; el-Mücâdile 58/12) neshin söz konusu olduğu belirtilmiştir.

“Kur’an’ın eşsiz üslûbu” başlığını taşıyan üçüncü bölümde Kur’ân-ı Kerîm’in konulara göre bölümlere ayrılmamış olması üzerinde durulmuş, sûrelerin tertibi, üslûbu ve âyetlere ayrılması hususu ele alınarak âyetlerin şiirdeki beyitlerle karşılaştırılması yapılmış, örnekler verilerek Kur’an’ın şiire olan üstünlüğü ortaya konulmuştur. Ayrıca Kur’an’da tekrarlanan âyetler meselesi ele alınmış, çeşitli konuların neden belli bir yerde değil de dağınık bir şekilde işlendiği yolundaki sorulara cevaplar verilmiştir. Bu bölümün sonunda Kur’an’ın i‘câz yönleri maddeler halinde zikredilmiştir.

Dördüncü bölümde kelâmî, fıkhî, lugavî, tasavvufî gibi tefsir çeşitleri ve bunların metotları hakkında bilgi verilmiş, sahâbe ve tâbiînden gelen, daha çok esbâb-ı nüzûl ve nesih meselesiyle ilgili olan rivayetlerin değerlendirilmesi yapılmıştır. Kur’an’dan hüküm çıkarma, meânî ve beyân, Kur’an’ın zâhiri ve bâtını, tefsirde vehbî bilgiler gibi konular da bu bölümde ele alınmıştır.

Beşinci bölüm garîbü’l-Kur’ân ve esbâb-ı nüzûlle ilgilidir. Bu konular hakkında eserin ikinci bölümünde bazı bilgiler verilmişse de tefsir ilmindeki önemleri sebebiyle müellif burada bu iki konuyu ayrı bir başlık altında ele almıştır. el-Fevzü’l-kebîr’in bir tekmilesi olan bu bölümde sûreler sıra ile incelenerek âyetlerde geçen garîb lafızlar ve nüzûl sebepleri hakkında çeşitli kaynaklardan derlenen rivayetlere yer verilmiştir.

Usûl-i tefsîrin bütün konularını ihtiva etmeyen eserin telifinde çok az kaynak kullanıldığı, fikrî ve ictihadî yönünün ağırlık kazandığı görülmektedir. Müellifin medrese tahsili yanında tasavvuf terbiyesi de alması, eserlerinde ısrarla belirttiğine göre Allah’ın kendisini ledün ilminden nasiplendirmiş bulunması, ayrıca tefsir ilmi ve Kur’an tercümesiyle meşgul olması gibi özellikleri el-Fevzü’l-kebîr’e de yansımış, benzeri kitaplarda bulunmayan bilgiler veciz bir üslûpla bu eserde yer almıştır. Bazı yerlerde ders kitabı olarak okutulan el-Fevzü’l-kebîr Arapça, Türkçe ve İngilizce’ye tercüme edilmiş ve çeşitli baskıları yapılmıştır (Mısır 1295 [Fîrûzâbâdî’nin Sifrü’s-saʿâde’sinin hâmişinde]; Dehli 1296 [Muînüddin el-Îcî’nin Câmiʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân adlı eserinin sonunda]; Pûsad, ts. [Matbaa-i Muhammediyye, eserin ilk dört babı Farsça, “el-Fethu’l-habîr” adını taşıyan beşinci babı Arapça’dır]; Hint 1405/1984 [birinci bs.]; Beyrut 1407/1987 [ikinci bs.]). Eserin Mehmet Sofuoğlu tarafından aynı adla yapılan Türkçe tercümesinde (İstanbul 1980) çeşitli baskıları hakkında bilgi verilmiştir (s. 118).

BİBLİYOGRAFYA

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî, el-Fevzü’l-kebîr fî uṣûli’t-tefsîr (Arapça trc. Selmân el-Hüseynî en-Nedvî), Beyrut 1407/1987; a.e. (trc. Mehmed Sofuoğlu), İstanbul 1980.

Süyûtî, el-İtḳān (Beyrut), II, 708-712.

Zübeyd Ahmed, el-Âdâbü’l-ʿArabiyye, I, 67-68, 76-79.

Serkîs, Muʿcem, I, 891.

Brockelmann, GAL, II, 550; Suppl., II, 614.

Îżâḥu’l-meknûn, II, 212.

Bilmen, Tefsir Tarihi, II, 722.

Ali Şevvâh İshak, Muʿcemü muṣannefâti’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm, Riyad 1404/1984, III, 118.

A. S. Bazmee Ansari, “Al-Dihlawī S̲h̲āh Wali Allāh”, EI² (İng.), II, 254-255.