el-FURÛK

İslâm fıkhının furûk alanında ortaya koyduğu en dikkate değer kitaplardan biri olan ve kısaca el-Furûḳ (Furûḳu’l-Ḳarâfî) adıyla tanınan esere müellif Envârü’l-burûḳ fî envâʾi’l-furûḳ adını vermiştir. Karâfî bu kitapta, daha önce yazdığı fıkha dair eẕ-Ẕaḫîre adlı eserinde hükümlerin illetlerini açıklarken verdiği kaideleri hem yeni ilâveler yaparak hem de bu kaidelerin gerekçe ve hikmetlerini, kaideler arasındaki fark ve incelikleri belirterek ele almıştır.

Karâfî’nin kendi dönemine kadar yazılan furûka dair eserler sadece şekil bakımından birbirine benzeyen, ancak hükümleri farklı olan fıkhî meseleler (fürû) arasındaki farkları belirtmek üzere kaleme alınmışken müellif bu eserinde daha çok kaideler arasındaki farkları açıklamayı hedef almış, böylece furûk ilim dalında yeni bir çığır açmıştır. Karâfî’nin, usulün fürûa üstünlüğü gibi bu eserin de furûk ilminde yazılan diğer kitaplara karşı bir üstünlüğünün bulunduğunu iddia etmesi bundan kaynaklanır. Öte yandan müellif genelde kaide kelimesini, “fıkhın çeşitli alanlarından pek çok meseleyi birleştiren genel ilke” biçiminde tanımlanan terim anlamının ötesinde daha geniş bir mânada “fıkhın belli bir alanındaki genel hüküm” demek olan “zâbıt” ve “temel hükümler” anlamında kullanmaktadır. Pek çok yerde de meclis muhayyerliği, şart muhayyerliği, borç verme, alım satım, sulh gibi fıkıh doktrininin yerleşik kavram ve akidlerini yine kaide adıyla ele almaktadır. Kitapta farkları üzerinde durulan kaideler çoğunlukla fıkha ve fıkıh usulüne dair olmakla birlikte gıybet-koğuculuk-kişinin arkasından el kol hareketleri yapma ve onu mimiklerle çekiştirme, zühd-vera‘, tevekkül-sebeplere başvurmayı terketme, haset-gıpta, kibir-kendini beğenme gibi birtakım tasavvuf ve ahlâk kuralları da farkları açısından kitapta yer almaktadır.

Toplam 548 kaidenin bir araya getirildiği el-Furûḳ’ta genel eğilim kaideler arasındaki fark veya farkları fıkhî meselelerden örnekler vermek suretiyle açıklama olmakla beraber bazı yerlerde iki mesele arasındaki farkın da ele alındığı görülür. Müellifin kendisinin de belirttiği gibi önce iki mesele yahut iki kaide arasındaki farklar zikredilerek ve bu farkların ne olduğu sorularak kaideler konusundaki prensipler ortaya konmakta, soru iki mesele arasındaki farkla ilgili ise bir veya iki kaide zikredilerek fark açıklanmaya çalışılmaktadır. Çünkü müellife göre bu kaideler amaç, farkın zikredilmesi ise anlaşılmaları için bir araçtır. Eğer iki kaide arasındaki fark soruluyorsa istenen bunların gerçeklerinin açıklanmasıdır. Karâfî’ye göre kaideler arasındaki farkın ne olduğunu tesbit suretiyle gerçeklerini ortaya koymak bir başka yolla onları açıklamaktan daha iyidir. Zira bir kaidenin görünüşte benzer, fakat gerçekte zıt olduğu bir şeyle birlikte ele alınması daha faydalıdır. Çünkü zıtlar birbirinin güzelliğini ortaya çıkarır ve varlıklar zıtlarıyla tanınır.

Hukukçunun hüküm çıkarma gücünü arttıran ve hukukçuluk melekesini geliştiren bu eser ilk defa Ebü’l-Kāsım İbnü’ş-Şât’ın İdrârü’ş-şürûḳ’u ile birlikte dört cilt halinde basılmıştır (Tunus 1302). Daha sonra bu baskıya Mekke müftüsü Muhammed Ali el-Mekkî’nin Tehẕîbü’l-Furûḳ ve’l-ḳavâʿidü’s-seniyye fi’l-esrâri’l-fıḳhiyye’sinin ilâvesiyle eser yeniden yayımlanmış (I-IV, Kahire 1347) ve bunun da 1980’li yıllarda Beyrut’ta ofset baskısı yapılmıştır. Kahire neşrini esas alarak eseri yayıma hazırlayan Muhammed Revvâs Kal‘acî, IV. cildin sonuna konularına göre alfabetik bir fihrist ekleyerek belli bir sistemin takip edilmediği kitaptan faydalanmayı kolaylaştırmış ve eser Beyrut’ta basılmıştır (ts. [Dârü’l-ma‘rife]).

el-Furûḳ üzerinde gerek özetleme gerekse yeniden düzenleme biçiminde bazı çalışmalar yapılmış olup bunların başlıcaları şunlardır: 1. Ebû Abdullah Muhammed b. İbrâhim el-Bekkûrî (ö. 707/1307), Tehẕîbü’l-Furûḳ (Dârü’l-kütübi’l-vataniyye bi-Tûnis, nr. 14982, 21186). Sa‘d el-Anezî kitabı Tunus Zeytûne Üniversitesi’nde doktora tezi olarak hazırlamaktadır. 2. Ebû Abdullah Muhammed b. Abdüsselâm er-Rabaî et-Tûnisî, İḫtiṣârü’l-Furûḳ (Dârü’l-kütübi’l-vataniyye bi-Tûnis, nr. 14946; Ezher, nr. 3954, 15936). 3. İbnü’ş-Şât, İdrârü’ş-şürûḳ ʿalâ envâʾi’l-furûḳ. el-Furûḳ ile birlikte basılmıştır (yk.bk.). İbn Ferhûn’un ed-Dîbâcü’l-müẕheb adlı eserinde (II, 152-153) Envârü’l-burûḳ fî teʿaḳḳubi mesâʾili’l-ḳavâʿid ve’l-furûḳ adıyla İbnü’ş-Şât’a nisbet edilen kitap da İdrârü’ş-şürûḳ olmalıdır. Tehẕîbü’l-Furûḳ’un yazarı Muhammed Ali el-Mekkî el-Furûḳ’u okuyucuya tavsiye ederken İbnü’ş-Şât’ın tenkitlerinin dikkate alınması gerektiğini söyler ve müellifle ihtilâfa düştüğü konularda İbnü’ş-Şât’ın görüşlerinin kabul edilmesini öğütler. 4. Muhammed Ali el-Mekkî, Tehẕîbü’l-Furûḳ ve’l-ḳavâʿidü’s-seniyye fi’l-esrâri’l-fıḳhiyye. el-Furûḳ ile birlikte basılmıştır (yk.bk.). 5. Abdülazîz Bû Atûr et-Tûnisî, Tertîbü mebâḥis̱i’l-Furûḳ li’l-Ḳarâfî (Mektebetü Âli İbn Âşûr, nr. 83, 16 varak).

BİBLİYOGRAFYA

Şehâbeddin el-Karâfî, el-Furûḳ (nşr. M. Revvâs Kal‘acî), Beyrut, ts. (Dârü’l-ma‘rife), I-IV.

Müslim b. Ali ed-Dımaşkī, el-Furûḳu’l-fıḳhiyye (nşr. M. Ebü’l-Ecfân – Hamza Ebû Fâris), Beyrut 1992, s. 38-39, 153-159.

İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, I, 236-239; II, 152-153.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 186.

Brockelmann, GAL, I, 481; Suppl., I, 665.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 99.

Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1403/1983, s. 461.

Abdullah İbrâhim Salâh, el-İmâm Şihâbüddîn el-Ḳarâfî ve es̱eruhû fi’l-fıḳhi’l-İslâmî, Malta 1991, s. 235, 237-242, 276-307.

Ali Ahmed en-Nedvî, el-Ḳavâʿidü’l-fıḳhiyye, Dımaşk 1991, s. 46-47, 155-159.