el-HÂC AHMED DEM

1312’de (1894-95) doğdu, 1890’da doğduğu da kaydedilir. Hunwick doğum yerini Sine Sâlûm bölgesinin merkezi Sûkûn (Sokone), Kebâ İmrân ve Cherno Ka Habib aynı yöredeki Cûbîyî Kul (Diobéné Guel / Ndiobene Gallo) olarak gösterir. Kesemans (Casamance) bölgesinde Ndjendé yakınında Mankano’da doğduğu ve ailesinin daha sonra Cûbîyî Kul’a göçtüğü de kaydedilir. Tekrûr asıllı Fûlânî bir aileye mensup olup el-Hâc Mâlik b. Osman Siy, Ahmedu Bamba ve Osman b. Fûdî ile akrabadır. Bir çiftçi olan babasını altı yaşında kaybedince onun vasiyeti üzerine eğitimiyle amcası Muhammed Yâsîn Dem ilgilendi. Amcasının yanında Kur’an’ı ezberledikten sonra öğrenimine devam etmesi için annesi onu Senegal’in kuzeyindeki Futa Toro’ya gönderdi. Encâybî (N’Daibé/Diaibou) köyünde İbrâhim Hâv’dan İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin er-Risâle’sini, Vâleldî’de (Walaldé) kardeşi Elfâ Muhammed Hâv’dan astronomi ve hesap dahil çeşitli ilimlere dair dersler aldı, ayrıca onun vasıtasıyla Ticâniyye tarikatına intisap etti. Daha sonra aynı bölgedeki Kîclen’e (Nguidjilone) giderek Şeyh Cîrnû Ahmed Muhtâr Yerû Bâl’dan (Thierno Yéro Baal) Harîrî’nin el-Maḳāmât’ını ve Bûsîrî’nin el-Ḳaṣîdetü’l-Hemziyye’sini okudu. 1922’de Sûkûn’a döndü.

Arapça yanında yedi mahallî dil bilen el-Hâc Ahmed Sûkûn’da açtığı, kendi adıyla anılan medresede çeşitli kabilelerden gelen çok sayıda öğrenciye Arap dili ve edebiyatı, tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, mantık, astronomi ve hesap dersleri verdi. Talebeleri arasında oğulları Muhammed Ahmed, Ahmed Ticânî, Abdülazîz ed-Debbâğ, Abdüsselâm, Beşîr, Halîl ve Mevlûd Dem başta olmak üzere Hâc Abdullah Cînk (Abdoulaye Dieng), Elfâ Muhammed Câlû (Diyâlû/Diallo), Muhammed İbrâhim Câlû, İbrâhim Kântî (Kanté), Elfâ Ömer Diyâ ve Ömer Hâv anılır. el-Hâc Ahmed Dem 1922’de hacca gitti, hac ibadetini eda ettikten sonra Bağdat’a geçerek orada Mâlikî fıkhı okudu. Bu arada bir Ticâniyye şeyhinden el almak için Akkâ’ya gitti. Memleketine dönünce el-Hâc Ömer’in halifelerinden, ayrıca el-Hâc Mâlik b. Osman Siy’in Dakar’a 90 km. mesafedeki Tivâvûn’da (Tivaouane) bulunan zâviyesinde kendisinden Ticânî virdi aldı ve “mukaddem” tayin edildi. Hilâfet aldığı şeyhlerden biri de Ticânî şeyhi Elfâ Hâşim’dir. Mutedil bir tasavvufî çizgi izledi. Aynı tarikatın şeyhlerinden İbrâhim Niyâs’ın görüşlerine muhalefet etti. 1947’de Sûkûn’a 7 km. mesafede Medînetü el-Hâc Ahmed Dem (Ndémene) adıyla bir köy kurup oraya yerleşti. Talebe ve müridlerinin çokluğu sebebiyle 1951’de aynı adla ikinci bir köy inşa ettirdi. 10 Aralık 1973’te Sûkûn’da vefat etti ve kendi camisinin hazîresinde defnedildi. Kebâ İmrân’ın diğer kaynakların aksine ölümü için verdiği 1977 yılı yanlıştır. Yerine oğlu Muhammed Ahmed Dem (Mamadou Amadou Deme) geçti ve 2014 yılında vefatına kadar irşad görevini sürdürdü.

Eserleri. 1. Żiyâʾü’n-neyyireyn el-câmiʿ beyne ʿulûmi’ṭ-ṭâʾifeteyn. Her kelimenin zâhirî tefsiri, bâtınî te’vili, lugavî ve mecazî izahlarının yapıldığı hacimli bir tefsir olup âyetlerin sözlük anlamları yanında tasavvufî işaretler, fıkhî meseleler, akaide dair hükümler ve ahlâkî prensiplere yer vermesiyle dikkat çeker. Ana kaynağı Tefsîrü’l-Celâleyn yanında Taberî, İbn Kesîr, Zemahşerî, Nîsâbûrî, Kurtubî, Beyzâvî, Âlûsî ve Tantâvî el-Cevherî’nin tefsirlerinden, Gazzâlî’den, İbnü’l-Fârız, Abdülkerîm el-Cîlî, Abdülazîz ed-Debbâğ gibi mutasavvıfların eserlerinden, Ṣaḥîḥayn’dan faydalanmıştır. Dinî ilimlerden başka, edebiyat, tarih, coğrafya, felsefe, tabiî ve riyâzî ilimlerin de verilerinden yararlanan müellifin, üzerinde yirmi yıl kadar çalıştığı yirmi ciltlik eser 1960 yılında basılmak üzere Tanca’ya gönderilmiş, ancak yayıncı maliyet sebebiyle basımından vazgeçmiş, eser daha sonra neşir için Kahire’ye yollanmıştır. Ezher şeyhi Mahmûd Şeltût, her biri kendi açısından eseri gözden geçirmek üzere on iki uzman görevlendirmiş, uzmanlar önemli bir hataya rastlamadıklarını bildirmişlerdir. İlk dört cildi basıldıktan sonra (Kahire 1966, 1408/1987) neşri tamamlanamayan eserin tamamı yirmi cilt halinde Senegal Cumhuriyeti Başkanı Abdoulaye Wade’nin teşebbüsüyle Mısır’dan getirilerek Güney Afrika’da Durban şehrinde Ahmed Dîdât’ın kurduğu Centre International de Propagation Islamique tarafından yayımlanmıştır (2006). 2. Tenbîhü’l-aġbiyâ ʿalâ istihâleti rüʾyeti’l-Bârî Teʿâlâ bi’l-ebṣâr fi’d-dünyâ şerʿan li-ġayri’l-enbiyâʾ. Senegal’deki Ticânî şeyhi İbrâhim Niyâs’ın görüşlerine reddiye olarak kaleme alınmıştır. 3. Tenfîsü’ṣ-ṣâliḥîn min müşevvişâti’ṭ-ṭâliḥîn. İlk eşini boşayıp onun kız kardeşiyle evlenmeyi meşrû görmeyenlere reddiye mahiyetinde yazılmıştır (Saint Louis, ts.).

el-Hâc Ahmed’in diğer bazı eserleri de şunlardır: Kâşifetü’l-ḥicâb fî ʿilmi’l-ḥisâb (Saint Louis, ts.), İfâdetü’l-müstefîd fî ʿaḳāʾidi’t-tevḥîd, Şerḥu’l-Bâcûrî, Îḳāẓü’l-vesnân ʿalâ âfâti’l-ḳalb ve’l-lisân, Naṣîḥatü’l-iḫvân ve taḥẕîri’l-hillân fi’ṭ-ṭaʿn bi-âʿdâdi’l-ây fî evliyâʾi’llâh, Ecvibe ʿan esʾile fi’l-virdi’t-Ticânî, el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn fî ḥadîs̱i’ṣ-ṣâdıḳi’l-emîn, el-Ḫas ʿale’l-ittifâḳ ve terki’l-mirâʾ ve’ş-şiḳāḳ fi’l-imâme ve’l-mesâcid ʿale’l-itlâḳ (ahlâk), Cilâʾü’l-ḳulûb min fetḥi ʿallâmi’l-ġuyûb (vaaz), ʿUnvânü’ṭ-ṭırâz fi’r-riḥle ile’l-Ḥicâz, Târîḫu’l-Ḥâc ʿÖmer, Lemḥa muṭavvele fî şeʾnî’ş-Şeyḫ ʿÖmer el-Fûtî, er-Red ʿalâ Risâleti’l-Ḥâc Aḥmed Câc Dâʾire, Esʾile ve ecvibe maʿa’l-Ḥâc Mâlik Siy, Cilâʾü’l-fühûm fî nevâdiri’l-ʿulûm, Ġarîbü’l-luġati’l-ʿArabiyye, Dîvânü şiʿr, er-Ravżü’n-nedâ ʿale’l-Maḳṣûreti’d-Düreydiyye, Temrînü’ṭ-ṭullâb (nahiv), Dîvânü’l-ḫuṭab, Ḳaṣîde fî ris̱âʾi’l-Ḥâc Mâlik Siy ve’l-Ḥâc ʿAbdillâh Niyâs (eserleri ve yazma nüshaları için bk. Hunwick, IV, 325-327).

BİBLİYOGRAFYA :

Amar Samb, Essai sur la contribution du Sénégal à la littérature d’expression arabe, Dakar 1972, s. 33, 249-257, 511; V. Monteil, L’Islam noir: Une religion à la conquête de l’Afrique, Paris 1980, s. 167-169; Cherno Ka Habib, “L’école de Sokone et la vie de son fondateur Hadj Ahmad Deme (1885-1973)”, Culture et civilisation islamiques: le Sénégal, Rabat 1994, s. 177-180; J. O. Hunwick, Arabic Literature of Africa: The Writings of Western Sudanic Africa, Leiden 2003, IV, 324-327; C. B. Wane, l’Islam au Sénégal, le poids de confréries ou l’émiettement de l’autorité spirituelle (doktora tezi, 2010), Université Paris-Est-Université Cheikh Anta Diop de Dakar, s. 35, 115, 201, 237, 266, 272; Muhammed er-Râdî Kennûn el-Hasenî, el-Fihrisü’ş-şâmil li-müʾellefâti’ṭ-ṭarîḳati’t-Ticâniyye, Rabat, ts. (Dârü’l-emân), s. 9, 34, 60; Kebâ İmrân, “Dem, el-Ḥâc Aḥmed b. Muḥammed el-Emîn”, Mv.AU, IX, 277-279; Seydina Ousmane, “Dyaou Nayirayni: La grandissime dimension de l’œvre d’un homme muldimensionnel”, https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=10201618074873687&id=652383521471843 (20.03.2015); “Aḥmed Dem”, Muʿcemü’l-bâbiṭîn li-şuʿarâi’l-ʿArabiyye fi’l-ḳarneyni’t-tâsiʿ ʿaşer ve’l-ʿişrîn, http://www.almoajam.org/poet_details.php?id=502 (20.03.2015); “Elhadji Ahmadou Deme (1890-1973)”, https://www.serigneahmeddeme/info?tab=page_info (20.03.2015).