el-HÂC HAMMÛDE

İbn Abdülazîz diye tanınan el-Hâc Hammûde’nin hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Tunus’ta doğduğu, Zeytûne Medresesi’nde babasından, ayrıca Hanefî müftüsü Muhammed b. Hüseyin Bayram, Mâlikî müftüsü Muhammed el-Mâkûdî, Kāsım el-Mahcûb ve Şeyh Muhammed gibi âlimlerden ders okuyarak yetiştiği, daha sonra kendisinin de aynı medresede ders verdiği bilinmektedir.

10 Temmuz 1705’te iktidarı ele geçirip Tunus beyi olan Hüseyin b. Ali et-Türkî’nin oğlu Ali Bey (Paşa) zamanında (1759-1782) inşâ divanı reisi (vezir) olarak görev yaptı ve onun takdirini kazandı. Cezayir ve Konstantine şehirlerine elçi olarak gönderildi. 1768’de hacca giden ve oradaki ulemâ ile görüşme fırsatı bulan el-Hâc Hammûde, Ali Bey’in oğlu ve halefi, aynı zamanda kendi öğrencisi olan Hammûde Paşa devrinde de (1782-1814) görevini sürdürdü. el-Hâc Hammûde, kelâm ve fıkıh gibi dinî ilimler yanında şiir ve edebiyatta da temayüz etmiş bir âlimdir.

Eserleri. el-Hâc Hammûde’nin en önemli eseri olan el-Kitâbü’l-Bâşî (et-Târîḫu’l-bâşî) 1190’da (1776-77) tamamlanmış olup Hafsîler, Dayılar, Murâdîler ve Hüseynîler’in tarihini ihtiva etmektedir. Özellikle Hüseyin b. Ali devrinin ayrıntılı olarak ele alındığı kitapta siyasî tarih yanında edebî, fikrî, iktisadî, içtimaî ve kültürel gelişmelere de yer verilmiştir. Müellif, önceki dönemlerin tarihini yazarken İbn Haldûn, Vezir Serrâc, İbn Ebû Dînâr ve diğer bazı müelliflerin eserlerini kaynak olarak kullanmıştır. Kitabın, Oruç Reis ve Barbaros Hayreddin Paşa’nın savaşları hakkındaki bölümü Houdas tarafından yayımlanmıştır (Chrestomatie maghrébine, Paris 1891, s. 14-96). Muhammed Mâdûr’un neşrettiği el-Kitâbü’l-Bâşî’nin (Tunus 1390/1970), Fransızlar’ın 1770’teki Tunus seferiyle ilgili bölümü Rousseau (Algiers 1849), Murad Bey’in 1112’de (1700) Cezayir ve Konstantine’ye yaptığı seferle ilgili kısmı da J. A. Cherbonneau tarafından Fransızca’ya tercüme edilmiştir (JA [Temmuz 1851], s. 36-55).

el-Hâc Hammûde kelâmla ilgili olarak el-Ecvibetü’t-tevḥîdiyye’den başka Risâle fî baʿżi’l-meşâyiḫ ve Risâle fi’l-ḳıble adlı eserleri de kaleme almış ve Ebû Abdullah es-Senûsî’nin el-ʿAḳīdetü’l-vüsṭâ (es-Senûsiyyetü’l-vüsṭâ) adlı eserine hâşiye yazmıştır (Ahmed Abdüsselâm, s. 291).

BİBLİYOGRAFYA

A. Rousseau, Annales Tunisiennes, Alger-Paris 1864.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 338.

Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, el-Münteḫabâtü’t-Tûnisiyye li’n-nâşiʾeti’l-medresiyye, Tunus 1337, s. 155-159.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 364.

Brockelmann, GAL, II, 609; Suppl., II, 688.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, IV, 82.

Ziriklî, el-Aʿlâm, II, 282.

Fikrî Zekî el-Cezzâr, Medâḫilü’l-müʾellifîn ve’l-aʿlâmi’l-ʿArab ḥattâ ʿâm 1215-1800, Riyad 1413/1993, II, 952.

Ahmed Abdüsselâm, el-Müʾerriḫûne’t-Tûnisiyyûn (trc. Ahmed Abdüsselâm – Abdürrezzâk el-Huleyvî), Tunus 1993, s. 289-303.

René Basset, “el-Hâcc Hammûde”, İA, IV, 231-232.

a.mlf., “al-Hâd̲j̲d̲j̲ Ḥammūda”, EI² (İng.), III, 38.