el-HÂC MERHABÂ

12 Rebîülevvel 1314’te (21 Ağustos 1896) Batı Afrika ülkelerinden Burkina Faso’nun Bobo-Dioulasso şehrinde doğdu. Daha çok el-Hâc Merhabâ diye anılır. Annesi Fâtıma bint Muhammed Fûdî b. Saîd’dir. Hem babası hem annesinin dönemin tanınmış isimlerinden Muhammed Mustafa b. Abbas Sânûgû’nun soyundan geldiği söylenmektedir. Muhammed Fûdî annesinin memleketi olan Dârüsselâmî’de (Darsalami) yetişti. İlk eğitimini hattat olan babasından aldı. Sekiz yaşında hıfzını tamamladı. Dokuz yaşında iken babası ve ardından annesi vefat edince Kur’an öğrenimine, sekiz yıldan fazla bir süre Muhammed b. Ahmed el-Velî olarak da bilinen Turu Kuru lakaplı Ebü’l-Abbas Ahmed Sânûgû’nun yanında devam etti. Aralarında Bondukulu Ebû Bekir b. Hasan b. Abdülkādir Timiti ve Kete Krakyeli el-Hâc Ömer b. Ebû Bekir’in de bulunduğu birçok hocanın yanında öğrenimini sürdürdü. Mâlikî mezhebine mensup olan el-Hâc Merhabâ ilim tahsili için seyahatlere çıktı. el-Hâc Ömer’in tavsiyesiyle önce Lokoja’ya (Nijerya) gidip belâgat ve fıkıh tahsil etti. Ardından Kumasi’de (Gana) Muhammed Bako ve İmam Abbas el-Muhaddis gibi ilim adamlarından ders okudu. el-Hâc Ahmed ed-Demengerî ve el-Hâc Ali el-Halîfe de onun hocalarındandır.

el-Hâc Merhabâ’nın yaşadığı coğrafya Sahrâ çölü üzerinden geçen ticaret yollarına uzak kaldığı için basılan kitapların ve yapılan ilmî çalışmaların bu coğrafyaya ulaşması oldukça zordu. Çalışmalardan haberdar olan hocalar bunları özetler ve haklarında açıklamalar yazardı. el-Hâc Merhabâ da birçok eseri ihtisar ve şerhetti, Arap diliyle ilgili çeşitli eserler yazdı, ayrıca bölgedeki müslüman topluluklarla ilgili bilgiler içeren kitaplar kaleme aldı. Onun dolaştığı yerler arasında Gana’nın özel bir yeri vardır. Uzun yıllar öğrenimini burada sürdürdü ve pek çok eserini burada yazdı.

Ticâniyye tarikatına mensup olan el-Hâc Merhabâ 1937’de hacca gitmek için Accra’dan yola çıktı. Lagos’ta Âdem b. Abdullah el-İlûrî ve Âdem Ne-Meaci ile görüştü. N’Djamena’da (Çad) aralarında Muhammed el-Mehdî, fakih Ebü’l-Kāsım, Şerîf Abdurrahman ve Şerîf Ahmed’in de bulunduğu Ticânî tarikatının ileri gelenlerinden pek çok kimseyle tanıştı. Abdülmü’min b. Ahmed b. Selâm’dan icâzet aldı. Hicaz bölgesinde de Ticânî tarikatına mensup pek çok kişiyle görüştü. Medine’deki Batı Afrika Ticânî lideri Ahmed b. Abdurrahman el-Katâgumî’den de icâzet aldı. Bunun yanı sıra Ticâniyye tarikatından Şeyh el-Hâc İbrâhim İnyâs es-Senegālî’ye ayrı bir ilgi gösterdi. Nitekim Lâ żarara fi’l-evrâd ve Tenbîhü’l-müstefîd adlı eserlerinde onu muhaliflerine karşı savundu.

Hac amacıyla çıktığı bu uzun seyahatten 1945’te Burkina Faso’ya döndü. Önce Bora’ya, ardından Bobo-Dioulasso’ya gitti. 1948’de tekrar Accra’ya geldikten sonra Lagos’a ve 1950’de Nima’ya geçti. Burada ve civar illerdeki camilerde tefsir dersleri verdi. 1954’te Accra’da mevlid törenlerini başlattı. 1958’de Bobo-Dioulasso’ya gitti, orada da ders vermeye devam etti ve 1960’ta aynı törenleri başlattı. Dârüsselâmî’de bir okul, Bamuko’da bir cami inşa ettirdi. el-Hâc Merhabâ’nın Nijer’e yaptığı ziyaretin ayrı bir önemi vardır. Burada Nijer tarihçilerinden meclis başkanı Bûbû Hâmâ ile (Boubou Hama) görüştü. Yazma halindeki eserlerini Niamey Üniversitesi Kütüphanesi’ne bağışladı, bu eserler halen kütüphanede kayıtlıdır. Hayatının geri kalan kısmını Bobo-Dioulasso ile Accra arasında seyahatlerle geçirdi. Hayatının bir döneminde müftülük vazifesini de üstlenen el-Hâc Merhabâ 3 Mayıs 1981 tarihinde vefat etti.

Eserleri. el-Hâc Merhabâ’nın yazma halindeki eserlerinden bazıları şunlardır: el-Ehliyye (öğrenciler için Arapça zamirler konusunda yazılmış bir kitaptır); Ecvibe (otuz soru ve kısa cevaplarından oluşur); Ecvibe fi’l-luġa (öğrencisi Ebû Bekir Ramaka el-Bundukī’nin kökü beş harfli Arapça kelimelerle ilgili sorularına verdiği cevapları içerir); Ecvibe manẓûme (müellifin müftü ve ictihad konularıyla ilgili sorulara şiir formunda verdiği cevaplardan meydana gelir); Esâsü’t-târîḫ; Esne’l-meṭâlib li-ʿulemâʾi’l-mekâtib (müennes ya da hem müennes hem müzekker kelimeler sözlüğüdür); el-Beyân li’l-ḫâṣ ve’l-ʿâm fî aḥkâmi’l-ʿaḳīḳa ve’l-cenâze ve’n-nikâḥ ve’z-zekât mimmâ ṣaḥḥa ʿani’l-ecillâʾi’l-aʿlâm (1963’te Wagadugu’da [Uagadugu] kaleme alınmıştır; eserin sonunda Merhabâ’nın hadisteki isnad sistemi ve diğer İslâmî ilim dallarıyla ilgili çalışmaları üzerine yapılmış bir incelemeyle müellifin öğrencilerine okuttuğu kitaplarının bir listesi vardır); Ẕâkiretü’ṣ-ṣâliḥîn ve ṭarîḳatü’l-müttaḳīn (1968’de oğlu Muhammed Münîr tarafından hazırlanmış olup Merhabâ’nın el-Muḳaddimetü’l-kübrâ adlı eserinden yapılan alıntılardan oluşmaktadır ve ağırlıklı olarak namazla ilgili meseleler hakkındadır); Fetḥu’l-Ḥannâni’l-Mennân fî aḫbâri’s-Sûdân (büyük oranda Abdurrahman b. Abdullah es-Sa‘dî’nin Târîḫu’s-Sûdân ve Mahmûd Kâ‘ti et-Tinbüktî’nin Târîḫu’l-Fettâş’ı gibi kaynaklardan derlenmiştir); Fıḳhu Wagadugu fî mühimmâti’l-İslâm (fıkıh alanında yazılmış dokuz metinden oluşan, el-Mesâʾilü’l-fıḳhiyye elletî yecibü’l-meṣîr ileyhâ li-ṣıḥḥati’l-eḥâdîs̱ bihâ adlı serinin ilk kısmıdır); el-Cedvelü’l-merżıyye fî aḥkâmi’n-nûni’s-sâkine ve’t-tenvîn resmen ve telaffuẓan; el-Cevâhir ve’l-yevâḳīt fî duḫûli’l-İslâmi’l-Maġrib maʿa’t-tevḳīt (İslâm’ın Batı Afrika’daki yayılışıyla ilgili eserde el-Hâc Merhabâ’nın bu hususta oynadığı role özellikle değinilmiştir); Kitâbü’l-Âs̱âr li-ḳaṭʿi ekâẕîbi’l-aḫbâr (Bobo-Dioulasso’daki Müslümanlık tarihi hakkındadır); Mevâḳıʿu’l-ehdâḳ ʿale’l-ḥaḳāʾiḳ elletî hevâhu hâẕihi’l-evrâḳ (Batı Afrika’daki yönetimlerle ilgili olan kitabın başında yazarın otobiyografisi bulunmaktadır); el-Muḳaddimetü’l-kübrâ (Ẕâkiretü’ṣ-ṣâliḥîn ve ṭarîḳatü’l-müttaḳīn’de alıntı yapılan eserde bireysel sorumluluklarla ilgili fıkhî uygulamalara yer verilmektedir); Ḳaṭʿu elsineti’l-müteşeyyiḫîn ve’l-murâʾîn ve ibṭâlü’l-ḥücec li’l-mülḥidîn fî ʿaḳāʾidihimi’l-fâside ve taḳrîrâtihimi’l-mâʾile ʿani’s-Selefi’ṣ-ṣâliḥ (1965’te tamamlanan eserde tasavvuf ve özellikle Ticâniyye tarikatı savunulmaktadır); et-Temyîz ve’t-tafḍîl beyne’l-vâfidîn ve’l-ḥüccâc (eserde müellifin hac seyahati anlatılmaktadır); Târîḫu’l-Vaṭariyyîn ve baʿżı memâliki’s-Sûdâni’l-Fransî ve ġayrihâ ve ʿulemâʾi’l-bilâd; Târîḫu’l-ʿilm (Gana tarihi hakkındadır); Târîḫu’l-İslâm fî Bobo (Bobo’da İslâmiyet’in yayılış tarihiyle ilgili eserde el-Hâc Merhabâ’nın bu konudaki rolüne vurgu yapılmaktadır) (el-Hâc Merhabâ’nın bu eserleri ve diğer eserleri için bk. Wilks v.dğr., s. 553-562; Mv.AU, XII, 117-118).

BİBLİYOGRAFYA :

I. Wilks v.dğr., “Writers of the Greater Voltaic Region”, Arabic Literature of Africa IV: The Writings of Western Sudanic Africa (ed. J. O. Hunwick), Leiden 2003, s. 553-562; J. O. Hunwick, “The Arabic Literature of Africa Project”, The Meanings of Timbuktu (ed. Shamil Jeppie – Souleymane Bachir Diagne), Cape Town 2008, s. 315; Kebâ İmrân, “Sânûgû, Şeyḫ Muḥammed Merḥabâ”, Mv.AU, XII, 117-118.