el-HÂVİ’s-SAGĪR

el-Ḥâvî fi’l-fürûʿ, el-Ḥâvî fi’l-fetâvî veya kısaca el-Ḥâvî diye anılan esere Mâverdî’nin (ö. 450/1058) el-Ḥâvî’sinden ayırt etmek için “es-sagīr”, Mâverdî’ninkine de “el-kebîr” sıfatı daha sonraki müellifler tarafından eklenmiş olmalıdır. Kazvînî kısa mukaddimesinde kitabına, aynı konudaki el-Lübâb adlı eseriyle mezhebin diğer bazı kaynaklarında bulunmayan “fevâid” ve “zevâid”i ihtiva ettiği için bu adı verdiğini söylemektedir. Rivayete göre müellif hac yolculuğu sırasında eseri üzerindeki çalışmalarını sürdürmüş ve bu esnada karşılaştığı sûfî Şehâbeddin es-Sühreverdî çok beğendiği el-Ḥâvî’yi bir an önce tamamlaması için Kazvînî’yi teşvik etmiştir.

Eser altmış dokuz babdan oluşmaktadır. Fıkhî hükümlerin delillerine ve kaynaklarına atıfta bulunulmayan el-Ḥâvî, ilk bakışta medrese talebeleri veya mukallit mezhep mensupları için yazılan muhtasar bir ders ya da el kitabı mahiyeti arzetmekte, müellifin, eseri oğlu Muhammed için kaleme aldığına dair rivayet de bu hususu desteklemektedir. Bununla birlikte veciz oluşu, ifadelerin zenginliği, fıkhî muhtevanın derinliği gibi özellikleri, eserin birçok büyük âlimin ilgisini çekecek kadar değerli olduğunu göstermektedir.

Şâfiî fıkhının en çok rağbet gören metinlerinden olan eser üzerine birçok şerh, hâşiye, ta‘lik ve muhtasar yazılmıştır. Bunların başlıcaları şunlardır: Şerhleri. 1. Ziyâeddin Abdülazîz b. Muhammed et-Tûsî, Miṣbâḥu’l-Ḥâvî ve miftâḥu’l-fetâvî. 2. Alâeddin el-Konevî, Şerḥu’l-Ḥâvî. Alâeddin et-Tâvûsî’nin şerhindeki ta‘lîkāta ilâve yapmak ve Tûsî’nin şerhi el-Miṣbâḥ’ın bir kısmını çıkarmak suretiyle mezhebin büyük imamları Râfiî ve Nevevî’nin tashihleri esas alınarak hazırlanmıştır. 3. İbnü’l-Bârizî, Teysîrü (İẓhârü)’l-fetâvî min esrâri’l-Ḥâvî. 4. Çârperdî, el-Hâdî fî şerḥi’l-Ḥâvî. Tamamlanmamıştır. 5. Kutbüddin Ahmed b. Hasan b. Ahmed el-Gālî, Tavżîḥu’l-Ḥâvî. İbn Habîb el-Halebî, bu şerh üzerine bazı zevâid ilâvesiyle et-Tevşîḥ adlı bir hâşiye yazmıştır. 6. İbnü’l-Mülakkın, Ḫulâṣatü’l-fetâvî fî teshîli esrâri’l-Ḥâvî. İki büyük ciltlik bir şerh olup aynı müellifin bundan başka Taḥrîrü’l-fetâvî el-vâḳıʿa fi’l-Ḥâvî adlı tek ciltlik bir şerhi daha vardır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2284). İkinci şerhte, özellikle Râfiî’nin eş-Şerḥu’ṣ-ṣaġīr’i ile Nevevî’nin Şerḥu’l-Müheẕẕeb’indeki görüşlerle çelişen fetvalar ele alınmıştır. 7. Ebû Abdullah Muhammed b. Tayyib en-Nâşirî el-Yemenî, Îżâḥu’l-fetâvî fi’n-nüketi’l-müteʿalliḳa bi’l-Ḥâvî. 8. Nûh b. Muhammed b. Muhammed et-Tûsî es-Simnânî, Ḥâşiye ʿalâ mâ übhime min elfâẓi’l-Ḥâvî.

Muhtasarları. İbnü’l-Mukrî el-Yemenî, İrşâdü’l-ġāvî fî mesâliki’l-Ḥâvî. Anlaşılması güç veciz bir muhtasar olup yine aynı müellif tarafından İḫlâṣü’n-nâvî fî İrşâdi’l-ġāvî ilâ mesâliki’l-Ḥâvî adıyla şerhedilmiştir. Bu şerh çeşitli defalar basılmıştır (Kahire 1320; nşr. Abdülazîz Atıyye Zelat, I-IV, Kahire 1409-1411/1989-1991; Muhammed b. Ahmed eş-Şâşî’nin ta‘liki ile birlikte, nşr. M. Abdülmütecellî Halîfe, I-III, Kahire 1409/1988). Altmış beş kaynaktan istifadeyle hazırlanan ve 90.000 civarında meseleyi ihtiva ettiği söylenen bu şerh Kuzey ve Orta Afrika, Somali ve Yemen’de, ayrıca Arabistan yarımadasının büyük bir kısmında tanınmıştır. Çeşitli şerh, hâşiye ve ta‘lîkātı yapılan İrşâdü’l-ġāvî’nin en meşhur şerhleri İbn Hacer el-Heytemî’nin el-İmdâd fî şerḥi’l-İrşâd ve Fetḥu’l-cevâd bi-şerḥi’l-İrşâd adlı eserleridir (iki şerh birlikte, Kahire 1305-1306, 1347, 1391-1392/1971-1972). Kaynaklarda zikredilen Ezraî’nin Muḫtaṣarü’l-Ḥâvî adlı eserinin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.

Manzum Hale Getirilmiş Şekilleri. 1. Zeynüddin İbnü’l-Verdî, el-Behcetü’l-Verdiyye (Kahire 1311, 1323). 5063 beyitten ibaret olup İbnü’l-Irâkī (el-Behcetü’l-merżıyye şerḥu’l-Behceti’l-Verdiyye) ve Zekeriyyâ el-Ensârî (el-Ġurerü’l-behiyye, Abdurrahman b. Muhammed eş-Şirbînî – İbn Kāsım el-Abbâdî’nin hâşiyeleriyle birlikte, I-V, Kahire 1315) başta olmak üzere birçok âlim tarafından şerhedilmiştir. 2. İbrâhim b. Abdurrahman el-Fezârî, Naẓmü’l-Ḥâvî (el-Ḥâvî ve üzerinde yapılan diğer çalışmalarla eserin mevcut yazmaları için bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 625-627; Îżâḥu’l-meknûn, I, 390-391; Brockelmann, GAL, I, 494-495; Suppl., I, 679; Karatay, II, 327, 502, 692-696).

BİBLİYOGRAFYA

Abdülgaffâr el-Kazvînî, el-Ḥâvî, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 664.

Alâeddin el-Konevî, Şerḥu’l-Ḥâvî, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2323.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân (Cübûrî), IV, 167-169.

Sübkî, Ṭabaḳāt, VIII, 277-278.

İbnü’l-Mülakkın, Taḥrîrü’l-fetâvi’l-vâḳıʿa fi’l-Ḥâvî, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2284.

İbnü’l-Mukrî el-Yemenî, İḫlâṣü’n-nâvî (nşr. Abdülazîz Atıyye Zelat), Kahire 1409-11/1989-91, neşredenin mukaddimesi.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 625-627.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 390-391.

Brockelmann, GAL, I, 494-495; Suppl., I, 679.

Karatay, Arapça Yazmalar, II, 327, 502, 692-696.

H. Algar, “al-Ḳazwīnī”, EI² (İng.), IV, 864-865.